به روز ترین مرجع فایل های فروشگاهی

تأثیر سامانههای دفاع موشکی بر امنیت منطقهای کشورها (مطالعه موردی: سامانههای دفاع موشکی و امنیت منطقهای جمهوری اسلامی ایران درخاورمیانه)

چکیده

تاثیر سامانه‌های دفاع موشکی بر امنیت منطقه‌ای کشورها

(مطالعه موردی: سامانه‌های دفاع موشکی و امنیت منطقه‌ای

جمهوری اسلامی ایران درخاورمیانه)

به کوشش

عیسی محمدحسینی

نظم‌های منطقه‌ای در سیستم نوین بین‌الملل به عنوان یکی از موضوعات مطرح در حوزه علم روابط بین‌الملل می‌باشد و اهمیت آن نیز به صورت فزاینده‌ای افزایش می‌یابد در این میان یافتن راه‌های مدیریت نظم منطقه‌ای به عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی کشورها در حوزه سیاست خارجی منطقه‌ای بوده است. لذا نظم‌های منطقه‌ای بر اساس ویژگی‌های خود، سیستم‌های مدیریتی مختلفی را تجربه نموده‌اند. سیستم بازدارندگی از جمله سیستم‌هایی است که مورد توجه کشورها در نظم آنارشیک منطقه‌ای و جهانی قرار گرفته است. اما این سیستم با سیستم‌های کمکی مانند سیستم دفاع موشکی همراه شده است که البته کارکردهای مختلفی را در ثبات و بی‌ثباتی آن و در نتیجه نظم منطقه‌ای به دنبال داشته است. بر این اساس کارکرد سیستم‌های موشکی در ثبات و بی‌ثباتی بازدارندگی و همچنین تاثیر آن بر امنیت منطقه‌ای به عنوان یکی از پرسش‌های اساسی مطرح بوده که توجه چندانی به آن نشده است. لذا این موضوع به عنوان محور پرسش اساسی پژوهش حاضر مطرح گردیده، و بررسی آن در دستور کار پژوهش قرار گرفته است. در پاسخ به این پرسش این فرضیه بیان شده است که سیستم‌های دفاع موشکی تاثیرات دو وجهی بر امنیت منطقه‌ای کشورها داشته و در قالب سیستم بازدارندگی و ثبات راهبردی آن تبیین می‌گردد. پژوهش با محور قرار دادن این فرضیه در خاورمیانه به این نکته رهنمون شده است که در وضعیت بی‌ثباتی و نظم آنارشیک خاورمیانه سیستم دفاع موشکی ج. ا. ایران یکی از راه‌های تقویت امنیت ملی آن در منطقه به شمار می‌آید.

واژگان کلیدی: بازدارندگی، سامانه‌های موشکی، امنیت منطقه‌ای، موازنه قوا، خاورمیانه

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول: مقدمه

1-1-طرح موضوع............................................................................................................................................ 2

1-2- سوالات اصلی......................................................................................................................................... 4

1-3- سوالات فرعی........................................................................................................................................ 5

1-4- ادبیات موضوع....................................................................................................................................... 5

1-5- هدف پژهش........................................................................................................................................... 7

1-6- فرضیه...................................................................................................................................................... 8

1-7-عملیاتی کردن فرضیه و تعریف مفاهیم........................................................................................... 8

1-7-1-متغییرهای پژوهش........................................................................................................................... 9

1-7-2-مدل تحلیلی فرضیه......................................................................................................................... 10

1-8-روش آزمون.............................................................................................................................................. 12

1-9- پیامدهای اثبات فرضیه....................................................................................................................... 12

1-10- محدوده زمانی و مکانی.................................................................................................................... 12

1-11-ساماندهی پژوهش............................................................................................................................... 13

فصل دوم : بنیان‌های مفهومی و نظری

2-1-طرح موضوع............................................................................................................................................ 15

2-2-نظم منطقه‌گرایانه سیستم نوین........................................................................................................ 17

‌2-3- بازدارندگی در نظم منطقه‌گرایانه..................................................................................................... 20

2-4-کالبد شکافی نظریه بازدارندگی.......................................................................................................... 22

2-5-منطق بازدارندگی................................................................................................................................... 23

2-6-راهبرد های بازدارندگی و سیستم‌های مربوطه (سیستم دفاع).................................................. 28

2-7-سازه‌های فیزیکی بازدارندگی و گونه‌شناسی................................................................................... 29

2-8- سامانه موشکی و جایگاه آن در منطق بازدارندگی...................................................................... 30

2-9-معادله دفاع تهاجم و و امنیت منطقه‌ای.......................................................................................... 33

عنوان صفحه

2-10-سامانه‌های موشکی و کارکرد آن درسازه‌های فیزیکی بازدارندگی......................................... 37

2-10-1-نقاط هدف در انواع بازدارندگی.................................................................................................. 37

2-10-2-کارکرد سامانه‌های موشکی بر اساس نقاط هدف................................................................... 38

2-11-کارکرد سامانه های موشکی در شرایط ثبات و بی ثباتی بازدارندگی................................... 41

2-12-کارکرد سامانه‌های موشکی در نظم‌های منطقه‌ای و جهانی.................................................... 41

2-13-نتیجه‌گیری و ارائه مدل نهایی ....................................................................................................... 44

فصل سوم: نگرش تاریخی بر سامانه‌های موشکی

3-1-طرح موضوع............................................................................................................................................ 47

3-2-قابلیت‌های موشک.................................................................................................................................. 49

3-2-1سامانه های موشکی آمریکا و شوروی (سابق).............................................................................

3-2-2-سیاست آمریکا با روش مرحله به مرحله تطبیقی((P.A.A................................................... 51

3-2-3-چشم‌انداز راهبردی سامانه‌های دفاع موشکی آمریکا............................................................... 54

3-2-4-سامانه‌های موشکی آمریکا و بررسی زوایای گوناگون.............................................................. 57

3-2-5-هزینه‌های نظامی ایالات متحده.................................................................................................... 64

3-2-6-تحول نظامی در عصر تکنولوژی نوین.......................................................................................... 71

3-2-7-سیستم دفاع موشکی روسیه......................................................................................................... 74

3-2-7-1-سامانه‌های موشکی شوروی سابق و بروز تنش در روابط دو ابر قدرت......................... 74

3-2-7-2-هزینه‌های نظامی شوروی سابق............................................................................................... 77

نتیجه گیری....................................................................................................................................................... 78

فصل‌ چهارم: امنیت منطقه‌ای ج.ا. ایران و سیستم‌های دفاع موشکی

4-1-طرح موضوع............................................................................................................................................ 80

4-2- بازدارندگی در نظم منطقه‌‌ای خاورمیانه......................................................................................... 83

4-3- سازه‌های فیزیکی بازدارندگی و گونه‌شناسی در خاورمیانه........................................................ 84

4-4- کالبد شکافی سیستم بازدارندگی در منطقه خاورمیانه............................................................. 86

4-5-معادله دفاع- تهاجم در سیستم بازدارندگی خاورمیانه و ج.ا. ایران........................................ 87

4-6-راهبردهای بازدارندگی و سیستم‌های مربوطه در منطقه خاورمیانه و ج. ا. ایران................ 90

4-7-سامانه‌های موشکی و جایگاه آن در منطق بازدارندگی و نظم منطقه‌ای خاورمیانه........... 97

4-8-ایران........................................................................................................................................................... 97

عنوان صفحه

4-8-1ویژگی‌های بازدارندگی منطقه‌ای ج . ا . ایران............................................................................. 97

4-8-2-رژیم صهیونیستی و سامانه های موشکی................................................................................. 102

4-8-3- عربستان سعودی و سامانه های موشکی................................................................................... 103

4-8-4-ترکیه و سامانه های موشکی........................................................................................................ 105

4-9-تاثیر سامانه‌های موشکی بر مدل فیزیکی بازدارندگی منطقه‌ای خاورمیانه و ج. ا. ایران.... 107

4-10-معادله ثبات و بی‌ثباتی راهبردی در خاورمیانه و ج. ا. ایران.................................................. 108

4-11-نتیجه‌گیری و مدل تحلیلی کاربردی.............................................................................................. 110

4-11-1- سیاست‌های پیشنهادی ............................................................................................................. 113

فهرست منابع و مأخذ

منابع فارسی....................................................................................................................................................... 117

منابع انگلیسی.................................................................................................................................................... 122

فهرست جدول­ها

عنوان صفحه

جدول شماره 1: کارکرد سامانه‌های موشکی در شرایط ثبات و بی‌ثباتی.......................................... 42

جدول شماره 2: کشورهای جهان و تعداد موشک‌ها............................................................................... 69

جدول شماره 3کشورهای جهان و تعداد موشک‌ها.................................................................................. 70

جدول شماره4:کشورهای جهان و تعداد موشک‌ها................................................................................. 71

جدول شماره 5: هزینه‌های نظامی منطقه از تولید ناخالص داخلی.................................................... 96

جدول شماره 6: راکت‌ها و موشک‌های ایرانی........................................................................................... 101

فهرست شکل‌ها

عنوان صفحه

شکل شماره 1: متغیرهای پژوهش .................................................................................................... 9

شکل شماره 2: مدل تحلیلی فرضیه.................................................................................................... 11

شکل شماره 3: مدل استراتژی مخاصمه شلینگ............................................................................. 25

شکل شماره 4: فرصت‌های دفاع استراتژیک..................................................................................... 27

شکل شماره 5 : نظام بین‌الملل و یا منطقه‌ای................................................................................ 28

شکل شماره 6: کشورهای با بالاترین هزینه نظامی در سال 2012 ......................................... 33

شکل شماره 7: امنیت در محیط آشوب............................................................................................. 34

شکل شماره 8: آناتومی تهدید موشکی تاثیرگذار............................................................................ 35

شکل شماره 9: اهداف سامانه‌های موشکی........................................................................................ 40

شکل شماره 10: انواع بازدارندگی........................................................................................................ 43

شکل شماره 11: لزوم سامانه‌های موشکی......................................................................................... 45

شکل شماره12: ساختمان موشک........................................................................................................ 50

شکل شماره13: ابزارهای بازدارنده آمریکا.......................................................................................... 56

شکل شماره14: دفعات توزیع موشک بالستیک در ثانیه............................................................... 58

شکل شماره 15: نتایج حاصله ازخطاهای ارزیابی کشتار(به حداقل رساندن کشتار)............. 58

شکل شماره 16: منطقه تحت پوشش جنبش EPAAبا موشک آهسته‌تر............................ 59

شکل شماره17 : منطقه تحت پوشش جنبشEPAAبا موشک سریع­تر............................. 59

شکل شماره18 : دسترسی به پوشش موشکی کند و دیدبانی و ردیابی محلی..................... 60

شکلشماره19 : دسترسی به پوشش موشکی سریع و دیدبانی و ردیابی محلی.................... 60

شکل شماره 20: ردیابی‌های قبل از 100 ثانیه (خیلی واقع بینانه)........................................... 61

شکل شماره 21: پوشش دفاعی برای اسرائیل با موشک با بردکمتر.................................... 61

عنوان صفحه

شکل شماره 22: پوشش دفاعی برای ژاپن با موشک با برد برد کمتر....................................... 62

شکل شماره23 : ارزش بالقوه دفاع منطقه ای.................................................................................. 63

شکل شماره 24: اهداف دفاع سنتی موشک‌های بالستیک........................................................... 63

شکل شماره 25:افزایش هزینه‌های نظامی از سال 1998 الی2007....................................... 65

شکل شماره 26: هزینه و دفاع u.s 2006-2010............................................................................. 65

شکل شماره 27: هزینه های نظامی جهانی بر اساس منطقه 2003-2012 .......................... 65

شکل شماره 28: مخارج نظامی جهان،2012- 1988.................................................................. 66

شکل شماره 29: تغییرات سالانه هزینه های نظامی قدرتهای در حال ظهور ......................... 66

شکل شماره 30: کشورهای مهم دارای موشک‌های بالستیک ................................................... 67

شکل شماره 31: پرتاب موشک بالستیک و مسلح به سلاح هسته‌ای از زیر آب ................... 67

شکل شماره 32: کنترل پهباد ............................................................................................................. 73

شکل شماره 33: کمربند ون آلن ........................................................................................................ 74

شکل شماره 34: رادار.............................................................................................................................. 74

شکل شماره 35: اقدامات ضد دسترسی............................................................................................ 75

شکل شماره 36: بازدارندگی مثلثی .................................................................................................... 90

شکل شماره 37: استراتژی بازدارندگی مثلثی.................................................................................. 91

شکل شماره 38: هزینه‌های نظامی کشورهای جنوب خلیج فارس............................................. 95

شکل 39: مقایسه مخارج نظامی 1989-2011 ............................................................................. 96

شکل شماره 40: پیامدهای سامانه‌های دفاع موشکی بر امنیت ج.ا. ایران................................. 100

شکل شماره 41: موشک‌های ایران....................................................................................................... 101

شکل شمار 42: موشک‎‌های بالستیک بین قاره‌ای ایران و رژیم صهیونیستی.......................... 101

شکل شماره 43: سازماندهی نیروی هوایی اسرائیل در سال 2010 .................................. 103

شکل شماره 44: حملات تلافی جویانه موشک‌های بالستیک ایران........................................... 104

عنوان صفحه

شکل شماره 45: هزینه های تطبیقی ​​در نیروهای نظامی و فروش تسلیحات.......................... 105

شکل شماره 46: آمار مقایسه‌ای برخی موشک‌های منطقه خلیج‌فارس..................................... 106

شکل شماره47: مدل تحلیلی کاربردی............................................................................................... 115

شکل شماره 48: تاثیر سامانه‌های موشکی بر امنیت...................................................................... 116

شکل شماره 49: پدافند غیرعامل........................................................................................................ 117

فصل اول

مقدمه

1-1-طرح موضوع

سیستم سپر دفاع موشکی از سوی ابر قدرت‌های شرق و غرب پس از جنگ جهانی دوم مورد توجه قرار گرفت.کشورهای آمریکا و شوروی با توجه به توان نظامی و قدرت بازدارندگی خود، این سیستم جدید و پیشرفته را بعنوان یک اهرم فشار موثر برگزیدند، ایالات متحده آمریکا در این عرصه به عنوان پیشتاز موضوع سپر دفاع موشکی، از سال 1950م ابتدا با طرح پیشنهادی پنتاگون به آیزنهاور موسوم به «نایک زئوس» مطرح گردید و سپس طرح رونالد ریگان موسوم به «ابتکار دفاع استراتژیک» یا «جنگ ستارگان» و پس از آن طرح بوش پدر بود که به نام «سیستم دفاع در برابر حملات محدود» شهرت یافت با ورود کلینتون به جایگاه ریاست جمهوری امریکا طرح دفاع ضدموشکی کلینتون ، زنجیره‌ای از صدها موشک رهگیر در برخی از پایگاه‌های زمینی آمریکا مستقر می‌شدند تا موشک‌های دشمن هنگامی که در مراحل اولیه پرتاب هستند و هنوز به حالت بالستیک در نیامده اند، قبل از رسیدن به خاک امریکا به کمک شبکه هشدار دهنده‌ای متشکل از رادارها و ماهواره‌ها رهگیری شده و مورد هدف قرار گیرند (آجورلو، 1386).

البته آزمایش‌های زیادی صورت گرفت لکن این طرح نیز آن‌طور که تصور می‌شد اهداف مورد نظرشان را تامین نکرد و این طرح نیز عملا موفق نبود.

علی رغم صرف هزینه‌های زیاد اکثر این طرح-‌ها برروی کاغذ باقی ماندند و هیچگاه عملیاتی نگردیدند. اما یکی از مهم‌ترین طرح‌های مطرح شده ، طرح سپر دفاع موشکی آمریکا یا جنگ ستارگان در زمان بوش پسر مطرح گردید. این طرح نظامی که قرار است تا سال 2020میلادی اجرا گردد به طرح ضربه سریع جهانی موسوم(PGS) [1]گردیده است این طرح در ابتدا درسال 2001 در وزارت دفاع آمریکا وپنتاگون تصویب گردید و در سال2006میلادی مورد تجدید نظر قرار گرفت. هدف نهایی این طرح آن است که در کمتر از شصت دقیقه بدون نیاز به جابه‌جایی عظیم نیروی انسانی و تجهیزات فوق‌العاده نظامی ، اهداف خود را درسراسر جهان مورد هدف و تهاجم قرار دهد. این طرح در واقع نوعی استراتژی پیش‌دستانه ضربه اول است که الگوی زمینی جنگ ستارگان محسوب می‌گردد. طرح ابتکار دفاع استراتژیک یا همان استراتژی جنگ ستارگان براین فرض طراحی گردیده که از زمان صدور دستور حمله موشکی دشمن فرضی تا هنگام شلیک موشک زمانی لازم است تا موشک‌های مذبور از سیلوها خارج شوند و از سکوی‌های پرتاب شلیک شوند این طرح براین فرض استوار است که بهترین زمان حمله به سایت موشکی حد فاصل دستور شلیک تا زمان پرتاب موشک است. این سامانه دفاعی بر ضد شوروی طراحی گردیده بود، اما هیچ گاه مورد استفاده قرار نگرفت. پس از فرو پاشی شوروی، آمریکا قصد دارد این سامانه موشکی را برای حمله در سراسر جهان آماده و مهیا نماید((military.ir.

دفاع موشکی نقش بسیار مهم و راهبردی در استراتژی امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی دارد. دفاع موشکی به عنوان پشتوانه نظامی برای دیپلماسی و صلح عمل می‌کند و توان بازدارندگی کشورها را افزایش می‌دهد. به طورکلی قدرت نظامی نه تنها از بعد نظامی بلکه از حیث سیاسی و اقتصادی نیز حائز اهمیت است و کشوری می‌تواند در عرصه دیپلماسی و چانه‌زنی موفق گردد که در عرصه دفاع نظامی نیز دارای پتانسیل‌های بالقوه باشد و از آن به عنوان ابزاری برای پیشبرد توانائی دیپلماسی خود درعرصه بین‌المللی و منطقه‌ای استفاده نماید.

اما دولتهایی که داوطلبانه می پذیرند که جزو « ندارها » باشند خود را در معرض « نامعلوم بودن» قرار می ‌دهند و هیچ پشتوانه و تضمینی به عنوان استراتژی بقا برای خود ندارند(عسکرخانی ، 1377).

جهان قابل درک کنونی پس از فروپاشی شوروی سابق، فرصتی را برای آمریکا ایجاد نمود که بر اساس آموزه‌های استراتژیست‌های نومحافظه‌کار در جهت حفظ بقا در قرن پیش رو، مبنی بر عدم وجود تهدیدی علیه منافع این کشور و متحدانش در هیچ نقطه‌ای از جهان، و همچنین کنترل کشورهای قدرتمندی چون روسیه، چین، کره شمالی و ج. ا. ایران، برهمین اساس طرح‌های سپر دفاع موشکی آمریکا در شرق اروپا و در ژاپن و کره جنوبی و زمینه‌سازی ورود جنگ افزارهای جدید و پیشرفته به تعدادی از کشورهای خلیج فارس (قطر، امارات، کویت، بحرین وحتی عربستان ...) در راستای استقرار سپر دفاع موشکی در خلیج فارس و اخیراً برای اولین بار استقرار سامانه دفاع موشکی توسط ناتو در ترکیه جنبه عملیاتی به خود گرفته است.

در مجموع ایجاد سامانه‌های دفاعی چندلایه به شکل یک زنجیره دفاعی مرتبط و بهم پیوسته در راستای اهداف دفاعی استراتژیک جهت کنترل قدرت‌های چالش‌گر جهانی و منطقه‌ای برنامه‌ریزی شده است. و دولت‌های دیگر نیز برای اینکه در زیر این گردونه نابود نشوند تلاش مضاعفی را در جهت حفظ توازن انجام می‌دهند.

هر کشوری سعی می‌کند بسته به موقعیت جغرافیایی و نظامی، خود را به جایگاه قابل قبولی از توان نظامی برساند. امروز موضوع سپر دفاع موشکی که ناشی از توان نظامی و قدرت بازدارندگی کشور درنظام بین‌الملل است موضوع بحث و رایزنی‌های گسترده محافل سیاسی و نظامی است وتحقیق نیز در این موضوع بسیار مهم و اجتناب ناپذیرمی‌باشد.

سامانه‌های دفاع موشکی هرچند در وهله نخست در جهت اهداف دفاعی تعریف می‌شوند و به عنوان تقویت‌کننده امنیت ملی تصور می‌گردند، اما با توجه به خصلت و ویژگی ارتباطات در روابط بین‌الملل و بهم پیوستگی امنیت کشورها به یکدیگر این نوع از سیستم‌ها دارای پیامدهای بعدی در روابط بین‌الملل و منطقه‌ای می‌باشند. این موضوع دفاع موشکی را به عنوان یکی از محورهای جدال نظری در روابط بین‌الملل و مطالعات استراتژیک وارد ساخته است. به این جهت در قالب نظریه بازدارندگی این موضوع دارای تاثیرات چند وجهی می باشد.

از سوی دیگرجمهوری اسلامی ایران نیز در حوزه منطقه‌ای از جمله در خاورمیانه با چنین سامانه‌هایی روبرو بوده، و آمریکا نیز سعی در استقرار آن در برخی از گستره‌های راهبردی این منطقه دارد، بنابر این تاثیر‌گذاری آن بر امنیت منطقه‌ای ج.ا. ایران مطرح می‌گردد.

1-2-سوال اصلی

منطقه خاورمیانه نقطه تلاقی راهبردهای نظامی و امنیتی است . با توجه به توسعه و فناوری‌های نوین و تغییر استراتژی جدید قدرت مداخله‌گر، از فضای راهبردی به فضای عملیاتی، این پرسش محور اساسی پژوهش حاضر را شکل می‌دهد که :

سامانه دفاع موشکی چه تاثیری بر امنیت منطقه‌ای کشورها در پی دارد؟ واین موضوع درخصوص ج.ا.ایران نیز مطرح می گردد که اصولاٌ استقرار سامانه دفاع موشکی توسط قدرت‌های مداخله‌گر در برخی از مناطق حساس خاورمیانه چه تآثیری بر امنیت منطقه‌ای ج. ا. ایران در پی دارد؟

1-3-سوالات فرعی

فرآیند تآثیر گذاری سامانه دفاع موشکی بر امنیت منطقه ای کشورها چگونه است؟

جایگاه سامانه‌های دفاع موشکی در سیستم بازدارندگی کدام است ؟

با توجه به گسترش چنین سامانه‌هایی در منطقه، فرآیند تاثیرگذاری این سامانه بر امنیت منطقه‌ای ج.ا.ایران چگونه است ؟

سامانه‌های موشکی در چه وضعیتی باعث ایجاد ثبات راهبردی در بازدارندگی می‌شوند؟

سامانه‌های موشکی در چه وضعیتی باعث ایجاد بی ثباتی راهبردی در بازدارندگی می‌شوند؟

ثبات و بی ثباتی در بازدارندگی چه ارتباطی با امنیت منطقه‌ای دارند؟

1-4-ادبیات موضوع

درپاسخ به پرسش های مذکور، پس از کنکاش در باب موضوع فوق الذکر که در واقع موضوع جدید و قابل دسترسی محدود به نظر می‌رسد آثار و متون اندکی در حوزه روابط بین‌الملل به رشته تحریر درآمده است که فهرست‌وار به تعدادی از آنها اشاره می‌گردد:

بیشتر محققین متفق‌القولند که سامانه های‌موشکی در قالب بازدارندگی وجهه مثبت به خود می‌گیرند. به عنوان نمونه سامانه‌های موشکی عنصرهای اصلی نظریه بازدارندگی‌اند . و با تحول و تغییر در نقطه ثبات راهبردی نظام بین‌الملل و نظام‌های منطقه‌ای انواع جدیدی از بازدارندگی مانند بازدارندگی یک جانبه و گسترده، مثلثی و شبکه‌ای نام می‌برند(قاسمی، 1390). و بازعده‌ای دیگر، در همان قالب بازدارندگی در فضای ملتهب امنیتی خاورمیانه، سامانه موشکی را تعریف نموده و تاثیر آن بر راهبرد بازدارندگی ج . ا. ایران با توجه به توانمندی قدرت آمریکا و اسرائیل در مقابل ایران تعریف نموده‌اند و در نهایت دفاع موشکی را عملی غیر قابل اجتناب در زندگی و تامین امنیت و پایداری و استحکام آنالیز کرده اند(قوام ملکی، 1390).

نمونه دیگر، پژوهشی در راستای مفاهیم مربوط به بازدارندگی و امنیت بین‌المللی است. که سه نظریه بازدارندگی هسته‌ای، خلع‌سلاح و کنترل تسلیحات را مطرح نموده و اینکه کدامیک بهتر می‌تواند در برقراری امنیت مفید باشد، از جمله سوالات مورد بررسی آن است. و در نهایت اصول خودیاری و دفاع از خود مهمترین اقدام امنیت و اعتمادآفرین مطرح شده. به عبارت دیگر ملتی که انتخاب می‌کند مسلح نباشد، در ساختار نظام بین المللی که مهمترین مظاهر آن مبارزه قدرت است، منفعل می‌شود، قدرت چانه‌زنی را از دست می‌دهد، در ایجاد رژیم‌ها یعنی در ایجاد اصول ، هنجارها ، قواعد و رویه‌های تصمیم‌گیری ، ناتوان می‌شود(عسکرخانی، 1377).

در ادامه پژوهشی دیگر در راستای متحول شدن استراتژی و سرزمین در عصر موشک را بیان نموده و استراتژی جنگ زمینی را به مفهوم ثانوی تبدیل کرده است. در واقع «عمق استراتژیک» در مقابل موشک‌های قاره‌پیمای میان‌برد و سلاح‌های کشتارجمعی، معنای اولیه خود را از دست داده است. و نتیجه آن تغییر معنا و مفهوم امنیت است(کرمی، 1375).

تحقیق دیگری علت وجود سپر دفاع موشکی ترکیه را از ضروریات سیاست دفاعی ناتو برمی‌شمرد چرا که پیشرفت‌های موشکی و بالستیکی ایران باعث نگرانی آنان گردیده است(بهرامی، 1390).

برخی دیگر با دادن آمار و اطلاعات نظامی، موازنه نظامی، سلاح های کشتار جمعی که بیشتر جنبه تطبیقی و مقایسه ای از جهت توانمندی و تنظیم موازنه قدرت و سلاح های کشتار جمعی بحث و بررسی نموده‌اند(کوردسمن، 1382).

تحقیق دیگری که در رابطه با سامانه های موشکی مورد بررسی قرار گرفت، با اشاره به سپر دفاع موشکی آمریکا و ابعاد مختلف این سامانه در منطقه خلیج فارس پرداخته و پیامدهای آن و چگونگی تاثیر بر امنیت و منافع ملی کشورمان و شناخت راهکارهای مواجهه با این سپر در محیط امنیتی ج.ا. ایران را مورد بررسی قرار داده است(قربانی، 1391).

برخی از پژوهش‌ها نیزکه در تقابل با رویکرد بازدارندگی و دفاعی درجهت دستیابی به فناوری‌های موشکی پیشرفته، حفظ سامانه‌های موشکی را مهمترین اهداف هرملت تعریف می‌نماید ، طراحی سایت‌های موشکی و سکوهای پرتاب سیلویی به شیوه دفاع غیر عامل (مانند مکان‌یابی سایت، استتار، اختفاء، فریب، پراکندگی، مقاوم‌سازی و استحکامات) که باعث کاهش آسیب پذیری تاسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی می‌گردد. به عنوان عوامل مهم در مقابله با تهدیدات در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است(سوادکوهی فر، خیراندیش، 1390).

بررسی سامانه‌های موشکی که جنبه عملیاتی دارد از دیگر پژوهش‌های مورد بررسی است که در واقع در راستای استراتژی امنیتی ایالات متحده و اسرائیل در منطقه خاورمیانه می‌باشد(2010،RozeA.).

نظریات دیگری نیز وجود دارد که سامانه های موشکی و نظریات راهبردی آن را با نگاه ساده‌تری پیوند می‌زند و در واقع دفاع موشکی را یک قسمت الحاقی انحصاری از موازنه‌های هسته‌ای بر می‌شمرد که نیاز به تجدید نظر دارد. دفاع موشکی مدرن دو اختیار به طراحان استراتژی می دهد 1-دفاع بدون منع و بازداری مثل ژاپن و جمهوری اتحادیه عرب 2- دفاع با منع و بازداری مثل هند ودر نهایت آن را به عنوان عامل امنیت و پایداری می پذیرد(2010، Rubin ).

هر یک از موضوعات مطروحه به یک بخشی از مباحث دفاع استراتژیک و موشکی پرداخته‌اند. که جای بسی تقدیر و تشکر دارد. لکن خواسته نگارنده این تحقیق را برآورده نمی‌کند ولی آنچه نگارنده را بر آن داشت تا موضوع سامانه‌های دفاع موشکی وتاثیر آن بر امنیت ج.ا. ایران را مورد پژوهش قرار دهد، وجود انقلابی است که با گذشت سی و اندی سال مدام با چالش‌گران بین‌المللی در کشمکش بوده و بارها و بارها با وجود تحریم‌ها از پا ننشسته بلکه از ویژگی‌های منحصر به فرد آن انعطاف‌پذیری است که همانند نهری جاری در برخورد با مانع از حرکت نمی‌ایستد و به طور طبیعی شکل و شرایط موجود را به خود می‌گیرد و این ویژگی باعث شده است کشوری باشد پویا، نوشونده و در برابر شرایط بحرانی عکس‌العمل مناسبی از خود بروز دهد. در واقع یکی از دلایل انتخاب موضوع مذکور اهمیت افزایش قدرت دفاعی ج.ا. ایران و تاثیر مثبت آن بر امنیت منطقه‌ای است که همواره در شرایط دسترسی محدود به این قابلیت و توانمندی دست یافته و امروزه در عرصه دفاع استراتژیک و دستیابی به فناوری موشک های کوتاه‌برد و میان‌برد تا حدودی به جایگاه قابل قبولی در بین کشورهای منطقه دست یافته که در شرایط نامتعادل به شیوه‌های نامتقارن و پدافند غیرعامل دارای انعطاف‌پذیری لازم می‌باشد. و توانسته است عاملی مهم در دور کردن خطر از منطقه باشد.

1-5-هدف پژوهش

پژوهش حاضر با هدف بررسی ابعاد مختلف تاثیرات سامانه‌های دفاع موشکی بر امنیت منطقه خاورمیانه از دو بعد نظری و کاربردی طراحی گردیده است:

از بعد نظری: اکنون ادبیاتی که در حوزه روابط بین الملل حاکم است و کم وبیش در تحقیق‌های مورد بررسی یافت می‌شود در اکثر مواقع بر حس برتری برخی قدرت‌های جهانی و حفظ شئونات آن تاکید دارد در حالی که این امر شاید یک امر لازمی باشد اما یقینا یک امر کافی نیست نمونه آن نبرد 8 روزه غزه که باعث بر هم زدن برخی معادلات در عرصه روابط بین‌الملل و باعث ایجاد باورهای نوینی در مبحث بازدارندگی شده است.

از بعد کاربردی: سعی می‌کند تا با بررسی و شناسایی پیامدهای این سامانه در محیط پیرامونی ایران وکل خاورمیانه و تاثیر مثبت آن بر امنیت و منافع ملی کشورمان و سرانجام شناخت راه‌کارهای مواجهه با خطرات منطقه‌ای و به حداقل رساندن آسیب‌های احتمالی مدل نوینی از بازدارندگی را ارائه نماید.

1-6-فرضیه

سیستم‌های دفاع موشکی تاثیردو وجهی بر امنیت منطقه‌ای کشورها داشته و در قالب سیستم بازدارندگی و ثبات استراتژیک تاثیرات آن تبیین می‌گردد. به این جهت سیستم دفاع موشکی با ایجاد ثبات استراتژیک در بازدارندگی سبب‌ساز امنیت منطقه‌ای بوده و از سوی دیگر در صورت توسعه آن در محیط با ثبات و ایجاد بی‌ثباتی منطقه‌ای، امنیت منطقه‌ای را تضعیف می‌نماید. در همین راستا در منطقه خاورمیانه به دلیل بی‌ثباتی استراتژیک، سیستم دفاع موشکی قدرت مداخله‌گر در منطقه، بی‌ثباتی بیشتر استراتژیک را در پی داشته و امنیت منطقه‌ای ج.ا. ایران را تهدید می‌نماید به همین سبب استقرار سپر موشکی توسط ایران نیز از جمله الزامات راهبردی در سیاست دفاعی این کشور محسوب می‌گردد.

1-7-عملیاتی کردن فرضیه و تعریف مفاهیم

فرضیه پژوهش از دو متغیر مستقل و وابسته شکل گرفته است که سیستم دفاع موشکی به عنوان متغیر مستقل و امنیت منطقه‌ای به عنوان متغیر وابسته می‌باشند و متغییر میانی ثبات و بی‌ثباتی در بازدارندگی می باشد.

1-7-1-متغیرهای پژوهش

با توجه به سوال اصلی و فرضیه پژوهش مهمترین متغیرهای پژوهش را می‌توان به صورت زیر نشان داد:

شکل1: متغیرهای پژوهش

در این پژوهش مهمترین مفاهیم تحلیلی عبارتند از:

1-امنیت منطقه‌ای: امنیت منطقه‌ای از دو بعد قابل تعریف می‌باشد. از بعد نخست بر اساس فقدان احساس ترس تعریف می‌شود. از این منظر تاکید بر بعد روانی امنیت می‌باشد. بعد دوم بر پایه عینی و نبود تهدید قابل تعریف خواهد بود.

2-دفاع استراتژیک: دفاع استراتژیک بیان‌گر دفاع مبتنی بر ابزارهای استراتژیک تامین‌کننده بقاء و تمامیت سرزمینی است.

3-سیستم دفاع استراتژیک: بیان‌گر مجموعه‌ای به هم پیوسته از ابزارها و سیاست‌ها و همچنین قواعد دفاعی است که نتیجه آن تامین بقاء و تمامیت سرزمینی کشورها خواهد بود.

4-ثبات استراتژیک: این مفهوم بیان‌گر معادله تهدید و توانایی می‌باشد.در این معادله موازنه بین توان و تهدید واحدها در مقابل یکدیگر به عنوان محور تعریفی انتخاب می‌گردد.

1-7-2-مدل تحلیلی فرضیه

به طور کلی مدل تحلیلی فرضیه را می‌توان به صورت شکل زیر نشان داد. در این مدل فرض بر آنارشی بودن سیستم جهانی است. به همین جهت سیستم‌های امنیتی فردگرایانه از جمله سیستم موازنه قوا و بازدارندگی به عنوان دو سیستم اصلی نظم و امنیت مطرح می‌گردند. به این جهت سیستم‌های مذکور با وضعیت ثبات و بی‌ثباتی روبرو می‌باشند. از جمله سیستم‌های فرعی مکمل سیستم‌های دفاع موشکی است که پیامدهای امنیتی آن در قالب ایجاد ثبات و بی‌ثباتی در سیستم‌های اصلی مذکور قابل تحلیل خواهد بود.

امنیت در محیط آنارشی

شکل‌گیری سیستم‌های امنیتی فردگرایانه

موازنه قوا بازدارندگی

شکل‌گیری وضعیت راهبردی در سیستم های فردگرایانه امنیتی

ثبات راهبردی بی ثباتی راهبردی

سیستم‌های تهاجمی سیستم‌های تدافعی

سیستم‌های موشکی

امنیت منطقه‌ای

شکل2: مدل تحلیلی فرضیه

1-8-روش آزمون

پژوهش از نوع مطالعه موردی با تقدم نظریه می‌باشد. لذا ابتدا نظریه و مدل تحلیلی متناسب تدارک دیده خواهد شد و پس از آن در قالب مطالعه موردی به بررسی موضوع ج.ا. ایران می‌پردازد.

1-9-پیامدهای اثبات فرضیه

در صورت تایید فرضیه پژوهش، دو پیامد نظری و عملی را می توانیم شاهد باشیم:

پیامد نظری: در صورت اثبات فرضیه پژوهش، از آنجایی که بازدارندگی و سامانه‌های موشکی لازم و ملزوم یکدیگرند و در واقع یکی از ابزارهای عملی ساختن توانایی تهدیدات است(قاسمی، 1390) می‌توان نظریه جدیدی در راستای خودباوری کشورهای منطقه خاورمیانه و راه مقابله و سرپیچی از قدرت‌های استکباری و لزوم تاثیرگذاری بر ثبات و امنیت منطقه‌ای بدون حضور قدرت مداخله‌گر ارائه کرد.

پیامد عملی: ارائه مدلی کارآمد از سیاست‌گذاری منطقی در حوزه امنیت منطقه‌ای برای کشورهای منطقه خاورمیانه علی‌الخصوص ج.ا. ایران در جهت تامین منافع ملی ومنطقه‌ای می‌باشد.

1-10-محدوده زمانی و مکانی

نخستین بعد پژوهش حاضر، بعد نظری است که از این منظر پژوهش متمرکز بر نظریه بازدارندگی و انواع آن به صورت عام و سامانه دفاع راهبردی و موشکی به صورت خاص می‌باشد. و بعد دوم مربوط به امنیت منطقه‌ای و مطالعه موردی و مکانی پژوهش است که متمرکز بر منطقه خاورمیانه می‌باشد. از بعد زمانی تاکید بر دوره نوین سیستم بین‌الملل یعنی از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تاکنون می‌باشد.

1-11-ساماندهی پژوهش

پژوهش حاضر در راستای پاسخ به پرسش اصلی و فرعی فرضیه مطروحه در سه فصل طراحی گردیده است.

فصل اول: پژوهش به طرح پژوهش اختصاص یافته است.

فصل دوم در قالب بنیان‌های مفهومی و نظری پژوهش به نظریات مختلف در خصوص سیستم‌های موشکی و جایگاه نظری آن در راهبرد امنیت منطقه‌ای کشورها پرداخته می‌شود. هدف اصلی در این فصل فراهم ساختن مدل تحلیلی برای تحلیل و تبیین سیستم‌های دفاع موشکی در استراتژی کشورهاست. که پس از تجزیه و تحلیل مدلی جامع از پیوند بین سیستم دفاع موشکی و امنیت منطقه‌ای ارائه می‌دهد.

فصل سوم: با نگاه و نگرش تاریخی بر سامانه‌های موشکی، چشم‌انداز راهبردی سامانه‌های دفاع موشکی آمریکا و شوروی سابق نیز مورد بررسی قرار گرفته است. در این فصل به تفاوت میزان هزینه‌های نظامی ایالات متحده امریکا و روسیه با سایر کشورها و اهداف و سیاست‌های کلان نظامی و لزوم تاثیرگذاری بر مدیریت و نظم و امنیت مناطق مختلف جهان از طریق تهدید و ارعاب پرداخته شده است.

فصل چهارم: به مطالعه موردی امنیت منطقه‌ای ج.ا. ایران و سیستم‌های دفاع موشکی می‌پردازد. در این فصل در قالب پژوهش‌های مبتنی بر مطالعه موردی به بررسی امنیت منطقه‌ای ج.ا. ایران در قالب منطقه‌ای خاورمیانه پرداخته می‌شود.

فصل دوم

بنیان‌های مفهومی و نظری

2-1- طرح موضوع

معمای امنیت گمشده جوامع بشری امروز می‌باشد. و این مهم در منطقه‌ای که دارای مخاصمات دیرینه بین دول منطقه‌ای و بعضاً فرامنطقه‌ای که ریشه در تاریخ و کشورگشائی‌ها و جنگ‌های متمادی در طی قرون و اعصار و همچنین جریانات سیاسی و با تشکیل دولت رژیم صهیونیستی غاصب اسرائیل در سرزمین فلسطین آغاز گردید با دخالت قدرت‌های مداخله‌گر روزبروز بر ابهامات و پیچیدگی‌های امنیت افزوده شد. پایان جنگ سرد شروع برداشتی نو از امنیت بود. شکل جدید امنیت به گونه‌ای ثبات پایدار در عرصه محلی و منطقه‌ای و بین‌المللی و نیز همکاری‌ میان کشورها بوجود آورد. به بیانی دیگر، لازمه ایجاد امنیت در عرصه بین‌المللی، ممانعت از وقوع جنگ و درگیری (تا سرحد امکان) بود. اما صحنه بین‌الملل هر لحظه در حال تغییر و تحول است یقینا با تحولات نوین مفهوم امنیت نیز شکل و مفهوم جدیدی به خود می‌گیرد و بسیار متفاوت از معنی و مفهوم سنتی خود ظاهر می‌گردد.

امنیت که از همان آغاز به عنوان معمای اصلی بشر با او همزادبوده است، بر اثر کارکرد نیروهای ژرف، شکل و محتوا و عوامل آن نیاز به چارچوبی نو دارد، چارچوبی که مرکز اصلی جدال بین دیدگاهها و برداشتهای گوناگون است و به بیانی دیگر جدال دیدگاهها را در پهنه روابط‌بین‌الملل سبب شده است(قاسمی، 1386: 13).

امنیت ملی کشورها تحت تاثیر متغیرهای بین‌المللی و منطقه‌ای که کانونهای بحران محسوب می‌شوند همواره مورد تهدید قرار دارد. هرچه بر دامنه گسترش جهانی‌شدن و ابعاد آن افزوده می‌شود، کشورهایی که در معرض آسیب‌پذیری بیشتری قرار دارند، این تهدیدات را در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی با شدت هرچه ‌بیشتری دریافت می‌کنند؛ بنابراین لازم است که درخصوص پدیده جهانی‌شدن به مثابه تهدیدی برای امنیت منطقه‌ای و ملی کشورها، بررسی کارشناسی صورت گیرد. این مساله سوالات بسیاری را برمی‌انگیزد که برخی از این سوالات به ماهیت جهانی‌شدن و ابعاد آن مربوط می‌شود. همچنینخنثی‌سازی تهدیدات شیوه‌های گوناگونی دارد که در قالب مفهوم بازدارندگی قابل فهم می‌باشد.

اصولاً بازدارندگی به دلیل محیط آنارشیک سیستم بین‌الملل که در آن واحدها همیشه در معرض رفتارهای نامطلوب سایرین قرار دارند، امری رایج در سیاست خارجی و استراتژی کشورها محسوب می‌شود و هدف اصلی آن نیز جلوگیری از رخداد چنین رفتارهایی است. به دلیل ویژگی مناطق، بازدارندگی در این حوزه بسیار حساس بوده و از اهمیت خاصی برخوردار است، لذا بازدارندگی منطقه‌ای از بحث‌های تئوریک مهم در علم روابط بین‌الملل محسوب می‌شود(قاسمی، 1388: 81). سیستم دفاع موشکی یکی از سیستم‌های کمکی در قالب تقویت بازدارندگی است.

اما در شرایط و وضعیت‌های مختلف نظم‌های منطقه‌ای ممکن است دارای پیامدهای متفاوتی باشد.

به ویژه در دو حالت ثبات و بی‌ثباتی کارکردهای کاملاً متفاوتی در حوزه مدیریت نظم منطقه‌ای خواهد داشت.

یکی از متغیرهای موثر، سیستم دفاع موشکی است که در مناطق مختلف و در شرایط متفاوت باعث ایجاد ثبات و بی‌ثباتی در یک منطقه خاص گردیده است.

بنابراین، نوشتار حاضر نوشتار حاضر سعی در پاسخ به این پرسش اساسی دارد که سامانه دفاع موشکی چه تاثیری بر امنیت منطقه‌ای کشورها در پی دارد؟ در همین راستا پاسخ به سوالاتی چند از جمله فرآیند تآثیرگذاری سامانه دفاع موشکی بر امنیت منطقه‌ای کشورها چگونه است؟ جایگاه سامانه‌های دفاع موشکی در سیستم بازدارندگی کدام است ؟ سامانه‌های موشکی در چه وضعیتی باعث ایجاد ثبات راهبردی در بازدارندگی می‌شوند؟ سامانه‌های موشکی در چه وضعیتی باعث ایجاد بی‌ثباتی راهبردی در بازدارندگی می‌شوند؟

در پاسخ به سوالات فوق، نگارنده موارد زیر را مورد بررسی و کنکاش قرار داده و در نهایت با نتیجه گیری سعی در پاسخ به پرسش‌های مذکور دارد:

بدین منظور، نخست به بررسی نظم منطقه‌گرایانه سیستم نوین و سپس، بازدارندگی در نظم منطقه‌گرایانه و سیستم نوین موازنه قوا مورد بررسی قرار می‌گیرد و در مبحث بعدی کالبد شکافی نظریه بازدارندگی و پس از آن معادله دفاع و تهاجم در سیستم بازدارندگی برای درک شیوه اثرگذاری سامانه‌های موشکی بر امنیت منطقه‌ای بررسی می‌شود و در مرتبه بعدی راهبردهای بازدارندگی و سیستم‌های مربوطه و پس از آن سازه‌های فیزیکی بازدارندگی و گونه‌شناسی در خاورمیانه مورد کنکاش قرار می‌گیرد و همچنین سامانه‌های موشکی و جایگاه آن در منطق بازدارندگی و سپس سامانه‌های موشکی و جایگاه آن در سازه‌های فیزیکی بازدارندگی و در ادامه، مبحث کارکرد سامانه‌های موشکی و سرانجام نظم منطقه‌ای و شرایط ثبات و بی ثباتی راهبردی: کارکرد سامانه‌های موشکی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. و در نهایت نتیجه‌گیری وجمع بندی بحث ارائه می‌گردد.

2-2-نظم منطقه‌گرایانه سیستم نوین

اگر اندکی به گذشته بازگردیم سرتاسرقرن بیستم را می‌بینیم که دولت‌ها، کشورهای همسایه خود را همواره به عنوان یک تهدید بالقوه به حساب می آوردند. در تعریف منطقه، گفته شده است: «ناحیه‌ای از جهان است که کشورهای عضو آن از نظر جغرافیایی به یکدیگر نزدیک‌اند و از نظر خارجی، بین آنها روابط متقابلی برقرار است» ... همچنین در تعریف دیگری از منطقه، آمده است که «یک دولت یا مجموعه‌ای از دو یا چند دولت نزدیک و متعامل که پیوندهای قومی، زبانی، فرهنگی، اجتماعی و تاریخی مشترک داشته باشد و گاه حس هویت آنها در اثر اعمال و گرایش‌های دولت‌های خارج از منطقه تقویت شود»(کرمی،1380: 49). در یک نگاه کلی می‌توان امنیت منطقه‌ای را مجموعه تمام تصورات و تعبیرات از امنیت ملی دانست، که اعضای یک سیستم منطقه‌ای در زمانی خاص آن را به کار می‌برند. این تصور و تعبیر به طور معکوس با روش‌هایی در هم آمیخته است که حکومت‌های یک منطقه در زمانی خاص از آن برای تضمین استقلال و برخورد با تهدیدات داخلی بهره می‌گیرند. بر این اساس، امنیت یا ناامنی منطقه‌ای می‌تواند از مجموعه سطوح کشمکش در یک منطقه، اعتبارات نظامی، نهادها و اتحادیه‌های جمعی به دست آیند. امنیت منطقه‌ای عاملی متغییر شده است که می‌توان آن را در دوره‌های زمانی و مناطق گوناگون فرض کرد. حد یا سطح امنیت منطقه‌ای در هر زمان با سه خصلت مشخص می‌شود:

1- شدت و اهمیت کشمکش‌های داخلی و خارجی با اعضای منطقه.

2- سطح و میزان منابع و نیروی انسانی در مسائل نظامی و امنیت در درگیری با اعضای منطقه.

3- حد و سطح توافقات امنیتی و دیگر نهادهای امنیت جمعی در ارتباط با اعضای دیگر منطقه(کرمی،1380: 51-50).

تحولات تاریخی منطقه‌گرایی (را می‌توان) در احساس آگاهی منطقه‌ای و خواست دولت‌ها در شکل‌ بخشیدن به یک محیط مطلوب منطقه‌ای، ( که روندی) طولانی داشته و به قبل از شکل‌گیری سازمان‌های بین‌المللی منطقه‌ای رسمی برمی‌گردد، (در نظر گرفت) اما در صورتی که وجود سازمان‌های رسمی را در سطح منطقه‌ای در مقابل سطح بین‌المللی به عنوان معیار شروع سنجش منطقه‌گرایی تصور کنیم، عملاً منطقه‌گرایی به بعد از جنگ جهانی دوم، برمی‌گردد.(قاسمی، 1390ب، 24)

یکی از واقعیت های سیاست بین‌الملل دوره بعد از جنگ جهانی دوم و دوران پس از جنگ سرد رشد خودآگاهی منطقه‌ای می‌باشد(قاسمی، 1390ب، 25).

نتیجه‌ای که از سیر مراحل تاریخی منطقه‌گرایی می‌توان استنباط کرد این است که نظم جهانی نوین در درون خود نظم‌های متمایز منطقه‌ای را جای داده است.

از مهم‌ترین پیامدهای فروپاشی نظام دوقطبی، اهمیت نقش مناطق در مباحث امنیتی است، تحولی که پیش از آن در ساختار متصلب دوران جنگ سرد، امکان‌پذیر نبود. پیدایش زمینه‌های مختلف درگیری، مناقشه و جنگ از یک سو و شکل‌گیری روندهای جدید همکاری‌جویانه در قالب سازمان‌های منطقه‌ای از سویی دیگر، وضعیت جدیدی را در فضای پس از جنگ سرد به نمایش گذاشت(داداندیش و کوزه‌گرکالجی، 1389: 76).

در دوران بعد از جنگ سرد، الگوهای متفاوتی برای سازماندهی نظم منطقه‌ای در حوزه‌های راهبردی به کار گرفته شده است. یکی از اصلی‌ترین دلایل عدم شکل‌گیری چنین هدفی را می‌توان نادیده گرفتن زیرساخت‌های موجود در تعامل امنیتی قدرت‌های بزرگ و کشورهای منطقه‌ای دانست. در سال‌های بعد از جنگ سرد، جرج بوش پدر از الگوی موازنه منطقه‌ای برای نیل به ثبات و تعادل بهره‌گرفت. کلینتون نیز تلاش نمود تا چند جانبه‌گرایی را در سطح بین‌المللی پیگیری نماید. طبعاً در این دوران بازیگران منطقه‌ای در شرایط مناسب برای تعامل برابر قرار نداشتند(مصلی‌نژاد، 1391: 45).

سیستم نوین جهانی نوعی تلاش برای بلوک‌بندی منطقه‌ای مناطق مختلف جهان است. در سیستم نوین جهانی، جهان تبدیل به مجموعه‌ای از بلوک‌های منطقه‌ای گردیده است. با افزایش روند منطقه‌گرائی، موضوع جدیدی در خصوص نحوه تنظیم روابط بین مناطق بوجود می‌آید. بنابراین فرامنطقه‌گرایی و روابط بین مناطق، گامی است که بلوک‌های منطقه‌ای درسلسله مراتب مدیریت جهانی اتخاذ می‌نمایند.(قاسمی، 1390: 362 -363)

در اینجا سوالی به ذهن انسان خطور می‌کند که اکنون همپوشانی بین نظم و امنیت منطقه‌ای و امنیت جهانی به چه میزانی رسیده است؟ پاسخ این سوال بر میگردد به اینکه:

منطقه‌ای شدن امنیت جهانی درجات گوناگونی از منطقه‌ای شدن امنیت دارد به عبارت دیگر به میزان نهادینه شدن امنیت در منطقه مربوط می‌شود. یک مجموعه امنیتی منطقه­ای دارای مکان و فضای جغرافیایی است و فضا و مکان جایی است که در آن روابط امنیتی متوالی وجود دارد و اعضای مجموعه نیز کشورهایی هستند که به طورگسترده در این روابط حضور دارند(لیک، مورگان،1381: 53).

بدین ترتیب این تعریف به ما اجازه خواهد داد تا ایالات متحده را جزو مجموعه منطقه­ای خاورمیانه بدانیم اما برعکس خاورمیانه را جزئی از مجموعه امنیتی منطقه­ای آمریکا به حساب نیاوریم. به طور کلی، عمل‌گرایان را می‌توان منادی تنظیم‌گرایی در امنیت منطقه‌ای دانست. آنان بر این اعتقادند که وجود تفاوت‌های ادراکی– هنجاری و همچنین مخاطرات امنیتی نمی‌تواند عامل تداوم بی‌ثباتی منطقه‌ای تلقی شود. به طورکلی، چنین نظریه‌پردازانی اعتقاد دارند که امنیت‌سازی به منزله سازمان‌دهی قدرت بین بازیگران در شرایط آنارشی و در فضای بحرانی می‌باشد(متقی، 1389: 244-273).

(اکنون) جو حاکم، ساختار هرج و مرج است. یعنی در شرایطی که ساختار فشار وارد می‌کند دولت‌ها بر اساس چیزی که ساختار به آنها دیکته می‌کند عمل می‌کنند اما کشورها چاره‌ای جز تاسی از ساختار ندارند، چون مخالف قواعد ساختار و هنجارها می‌شوند. از این بابت کشور خاطی می‌‌شود هنجارشکن و مخالف نظم موجود. در این چارچوب دولت‌ها برای حفظ و افزایش قدرت خود باید دنبال کسب قدرت بیشتر باشند(سیف‌زاده، 1368).

فضای بحرانی امنیت در منطقه باعث شده که هر واحد سیاسی در اولویت‌بندی بخش‌های مختلف نظامی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و...، افزایش توان نظامی را مورد توجه خاص قرار دهد. این امر برای کشوری که بالاترین تهدید را داراست بسیار امر مهمی تلقی می‌گردد. در جهان کنونی هیچ کشوری نمی‌تواند بدون ارتباط با جهان خارج به حیات خود ادامه دهد. امروز به باور جهانیان در صحنه بین‌الملل و اقرار به اقتدار و برتری نظامی ایالات متحده امریکا و با اعتقاد «هر کس با ما نیست پس علیه ماست»، کشوری مانند ایران انقلابی و خواهان تغییر وضع موجود، به سبب تاثیرگذاری بیشتر نیاز به بالا بردن توان نظامی بر اساس شکل و شمایل نبردهای جدید آینده یعنی نبرد موشکی دارد.

«زیرادرشرایط موجود، موشک‌ها واجد امتیازاتی هستند که به سبب آنها کشور دارنده می‌تواند با صرف هزینه کمتر و در زمانی کوتاه‌تر به قابلیت بازدارندگی بالاتری دست یابد»(قوام ملکی،1390: 114)

آنچه که روشن است برای مقابله موثر با تهدیدات جدید، فناوری پیشرفته و بروز شده به جهت جلوگیری از تلفات زیاد و نتیجه‌گیری سریع و پرهیز از فرسایشی کردن صحنه نبرد لازم و بلکه ضروری به نظر می‌رسد.

2-3-بازدارندگی در نظم منطقه‌گرایانه

بازدارندگی یکی از سیستم‌های مدیریت نظم منطقه‌ای است که مورد توجه کشورها بوده است. قبل از پیدایش سلاح کشتار جمعی، موازنه قوا به عنوان رایج‌ترین سیستم مطرح بود، اما با تغییر و تحولات سیستم‌های بین‌الملل پیدایش سلاح‌های با قدرت کشتار جمعی، بازدارندگی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار گردید و به نوعی جایگزین سیستم موازنه قدرت شد.

واژه "توازن قوا"[2] واژه‌ای است که در ادبیات روابط بین‌الملل بسیارکاربرد دارد. ساده‌ترین تعریف آن یعنی تعادل قدرت واحدها، چنانکه نتوانند بر اساس زور و قدرت خود، اراده خود را بر دیگری تحمیل کنند. موازنه قوا سابقه‌ای بس طولانی در تاریخ بشر و تاریخ روابط بین‌الملل دارد و یکی از رژیم‌های غیر رسمی کنترل نظم و مدیریت امنیت در سیستم بین‌المللی به شمار می‌آید. این رژیم مبتنی بر مفروضات خاصی از جمله آنارشی، قدرت محوری، دولت محوری است و بر این اساس بنیان نهاده شده است که تلاش برای کسب، حفظ و افزایش قدرت، قاعده رفتاری واحدها را شکل می‌دهد(قاسمی،1139الف: 173) اکنون الگوهای امنیتی زیادی از ناحیه آمریکا برای امنیت خاورمیانه ارائه شده، لکن هیچ کدام از طرح‌های آنها که عموما از بعد از 11 سپتامبر بود به ثمر ننشست. علاوه بر آن استمرار مناقشه اعراب و اسرائیل، بحران در عراق و لبنان، (افغانستان و تحولات منطقه)، رقابت‌های تسلیحاتی، اشاعه تسلیحات کشتارجمعی، افزایش شکاف‌های قومی و مذهبی، افزایش فعالیت‌های تروریستی از مهمترین عوامل تهدیدزا در این منطقه مهم محسوب می‌گردند. علاوه بر انرژی، مسئله امنیت و برتری‌طلبی اسرائیل (با حمایت قدرت‌های مداخله‌گر فرامنطقه‌ای) در منطقه نیز عامل بسیاری از ناامنی‌ها و بی‌ثباتی‌ها تلقی می‌شود(واعظی، 1386)، که همه و همه باعث متزلزل شدن موازنه قدرت و جابه‌جایی قدرت در منطقه می‌گردد. اکنون سوال پیش روی کشورها در چگونگی برخورد با این بی‌ثباتی‌ها چیست؟ چه استراتژی می‌تواند در برابر قدرت هژمونی و یک‌جانبه‌گرای آمریکا، که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق داعیه رهبری جهان را دارد مقاومت کند و به حیات خود ادامه دهد؟ مکتب واقع‌گرائی پاسخی نسبتا منطقی ارائه می‌کند: سایر کشورها یا بایستی نسبت به افزایش قدرت خویش (ایجاد توازن درونی) اقدام نمایند و یا با کشورهای دیگر ائتلاف نمایند (ایجاد توازن بیرونی) تا از خیزش قدرت سوم جلوگیری نموده و امنیت و بقای خود را تامین نمایند. کنث والتز یکی از بنیان‌گذاران واقع‌گرائی ساختاری بر این اعتقاد است که در نظام بین‌المللی که آنارشی، مشخصه اصلی و اساسی آن است و هیچ قدرت یا دولت فراملی برای اجرای قوانین وجود ندارد، «رفتاری که کشورها از سوی نظام به آن واداشته می‌شوند ایجاد توازن است و نه دنباله‌روی»(سازمند و دیگران، 1389: 255-254) واحدهای سیاسی همواره تلاش خود را برای سازماندهی فرایندهای همکاری‌جویانه به کار می‌گیرند. این امر انعکاس نیاز آنان به صلح و امنیت می‌باشد. رویکردهای مختلفی درباره چگونگی نیل به صلح و امنیت ارائه شده است. ایده‌آلیست‌ها تحقق این امر را از طریق گسترش نهادهای منطقه‌ای و بین‌المللی امکان‌پذیر می‌دانند. رئالیست‌ها، امنیت منطقه‌ای را تابعی از موازنه قدرت استراتژیک می‌دانند. این امر نشان می‌دهد که برای تبیین موازنه منطقه‌ای می‌توان دو سطح تحلیل رئالیستی و ایده‌آلیستی را برای سازماندهی صلح و تعادل منطقه‌ای با یکدیگر پیوند داد.(مصلی نژاد،1390: 51)

هر کشوری سعی می‌کند، قدرت و منافع ملی خود را بر اساس فناوری‌های نوین افزایش دهد چرا که تجربه نشان داده است هر کجا که کفه ترازوی قدرت در یک طرف بیشتر باشد، وقوع جنگ و درگیری منتظر یک بهانه است. لازمه نظام توازن قوا این است که کشورها آمادگی لازم را داشته باشند تا خود را با شرایط وفق دهند. بر مبنای نظریه توازن قوا تا زمانی که کشورها از نظر قدرت،برابر باشند احتمال جنگ و درگیری به حداقل نقطه خود خواهد رسید. اما سیستم بازدارندگی دارای اصول و مبانی مختلفی است که نیاز به تجزیه و تحلیل، آن را ضروری می‌سازد.

2-4-کالبد شکافی نظریه بازدارندگی

در لغت نامه دهخدا و فرهنگ معین بازداشتن به معنی منع کردن و ممانعت آمده است.

واژه بازدارندگی در مقابل واژه انگلیسی deterrence اتخاذ گردیده است. اما واژه انگلیسی deterrence ازفعل deter و آن نیز از لغت لاتین deterrere می‌آید که از ترکیب away from+terror) ) گرفته شده است، یعنی «پیش‌گیری» ازانجام عملی به سبب ترس، وحشت، تهدید و ترور با مفهوم مذکور، بازدارندگی یک اثر روانی بر دشمن دارد و او را از اندیشه حمله یا شروع به جنگ باز می‌دارد . این نوع تهدید باید پیامی صریح داشته باشد و آن پیام باید به تهدید به رنج و آسیب را انتقال دهد.(عسگرخانی، 1377: 20)

وزارت دفاع آمریکا در لغت‌نامه اصطلاحات نظامی خود بازدارندگی را این گونه تعریف کرده است: "جلوگیری از یک اقدام به وسیله ایجاد ترس از پیامدهای آن. بازدارندگی عبارت است از وضعیتی ذهنی که از یک تهدید معتبر مبنی بر اقدام متقابل غیرقابل قبول برآمده است. استراتژی مبتنی بر بازدارندگی تنها زمانی کارایی دارد که تهدید مقابله به مثل نظامی از پشتوانه اراده سیاسی واقعی برای استفاده از زور برخوردار باشد، بنابراین، بازدارندگی به صورت مبتنی بر آگاه ساختن دشمن خود از توانمندی نظامی و همچنین اراده سیاسی خود است(جمشیدی، 1391: 124).

بازدارندگی عبارت است از اقدام یا مجموعه‌ای از اقدامات که برای پیشی جستن از اقدامات خصمانه دشمن صورت می‌گیرد ، تئوری بازدارندگی یعنی کوشش یکی برای اعمال نفوذ در دیگری تا او را از اقدام به عملی که متضمن خسارت با هزینه‌ای برای اولی است باز دارد(ام. الیوت و دیگران، 1378: 370).

این نظریه براساس تهدید بنا شده است و هدف آن بازداشتن بازیگر از بازی‌اش براساس ایجاد ترس است. در حقیقت، نظریه بازدارندگی بر این باور است که در شرایطی که هزینه پیش‌بینی شده برای یک تجاوز نظامی از منافع مورد نظر بیشتر باشد، تصمیم گیرندگان از توسل به جنگ خودداری می‌کنند. به عبارت بهتر، تا هنگامی که طرف مقابل قدرت وارد کردن ضربه را پس از دریافت ضربه نخست دارد، هیچ ابرقدرتی ریسک آغاز جنگ اتمی را نمی‌پذیرد. در واقع ضربه نخست نمی‌تواند مانع از ضربه حریف باشد.

اهداف متعارض از جمله مواردی است که کشورها را در مسیر تلاش برای اقدام یا دفاع قرار می‌دهد.

کشورها به دلیل داشتن اهداف متعارض همیشه در معرض اقدام یا اقدامات نامطلوب رقبا قرار داشته و این موضوع به ویژه در مورد همسایگان از ضرورت بیشتری برخوردار است و لذا در جلوگیری از تحقق آن تلاش می‌نمایند(قاسمی،1388: 57).

نظریه بازدارندگی همزمان با سلاح‌های کشتار جمعی متولد شد. بازدارندگی در گذشته بر اساس موازنه قدرت بود. بازدارندگی را از یک نظر می‌توان با مفهوم موازنه قوا برابر دانست. برجستگی مشابهت آنها رسیدن به یک توازن درجهت جلوگیری ازهجوم یکی بر دیگری در اعمال قدرت، کنترل قدرت و نحوه بکارگیری قدرت است، هردو نظریه نوعی استراتژی است درجهت جلوگیری از جنگ.

2-5-منطق بازدارندگی

اصولاً بازدارندگی نوع خاصی از رابطه سیاسی بین واحدهای درگیر در کنش متقابل با یکدیگر است که درآن یکی از واحدها سعی بر نفوذ بر دیگری دارد. تا از این طریق مانع شکل‌گیری رفتارهای نامطلوب آن شود و این موضوع از طریق تهدید به مجازات و یا محروم‌سازی طرف از منافع قرار دارد. اصول و مبانی این سیستم نیز ریشه در واقع‌گرایی خواهد داشت. در واقع‌گرایی مهم‌ترین اصل، اصل آنارشی و فقدان اقتدار عالیه در سیستم بین‌المللی است. به همین سبب امنیت به عنوان مهم‌ترین معمای واحدها مطرح خواهد شد، چرا که هیچ مقام عالیه‌ای خود را متعهد به حفظ آن نخواهد کرد. و به همین جهت اصل سوم از اصل بنیادین آنارشی حاصل خواهد شد و آن اصل خودیاری است که درآن هر واحدی مسئول حفظ امنیت خود می‌باشد. و لذا منطقاً اصل چهارم از آن پدیدار می‌شود که قدرت محوری است(قاسمی، 1390ب: 373).

برابری قدرت در میان ملل دارای توانائی اتمی را که منتج از ترس مشترک‌شان در صورت بروز و وقوع یک درگیری است «موازنه وحشت» می‌نامند. موازنه وحشت بازتاب ضرب المثل «اگر خواهان صلح هستی پس آماده جنگ باش» می باشد(روشندل، 1372: 20).

منطق حاکم بر الگوی بازدارندگی متعارف در واقع بیان‌کننده عقلانیت حاکم بر کنش‌های رفتاری بازیگران این صحنه است. منطق بازدارندگی متعارف مبتنی بر سه استدلال درهم تنیده درباره منازعات متعارف است:

1-اصولاً دولت‌هایی که به فکر حمله متعارف به دیگری هستند، به دنبال دستیابی به پیروزی فوری و کم هزینه و پرهیز از جنگ فرسایشی‌اند...

2-بازدارندگی متعارف در گام نخست مبتنی بر بازدارندگی از طریق انکار است، یعنی، توانایی پیشگیری از دستیابی دشمن به اهداف خود از طریق جنگ...

1-مولفه سوم و نهایی نیز به موازنه «محلی» قدرت نظامی مربوط می‌شود. موازنه نیروهای متعارف کشور مهاجم و کشورهای مورد تهاجم از این جهت اهمیت دارد که این نیروها و توانمندی‌های متعارف محلی هستند که بر محاسبه راهبردی حریف درباره بازده زمانی و سرعت دستیابی به اهداف تاثیر می‌گذارد‌(جمشیدی، 1391: 131-130).

محاسبهراهبردی روابط بین واحدها در محیطی به مانند خاورمیانه به بازی بازی‌کنانی شبیه است که برای تاثیرگذاری و موفقیت در موقعیت‌های خاص با واحدهای مختلف رفتاری متفاوت از خود نشان می‌دهند. که ممکن است بر اساس تعامل و همکاری و یا بر اساس رقابت پایه‌ریزی شده باشد. که می‌توان به رفتارهایی با حاصل جمع غیر صفر و یا با حاصل جمع جبری صفر اشاره کرد. که ممکن است، بین دو یا چند بازیکن صورت گرفته باشد. به عنوان مثال در منطقه خاورمیانه روابط بین ايران با کشورهای منطقه و بین ایران با قدرت و یا قدر‌های مداخله‌گر می‌تواند به صورت اشکال زیر متفاوت باشد:

بازيگران : ايران، رژیم صهیونیستی،کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، ترکیه، مصر، آمریکا (مداخله‌گر)

بازيگران اصلي : ايران و رژیم صهیونیستی- ایران و آمریکا

بازيگران فرعي: کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، مصر، ترکیه

شکل بازيها:

ايران و آمريکا ؛ بازي با حاصل جمع صفر است، چون آمريکا موضع سختي نسبت به سیاست‌های ایران گرفته است.

ایران و رژیم صهیونیستی؛ بازي با حاصل جمع صفر است، رژیم صهیونیستی نیز همزمان با آمريکا چهره‌ايي مشابه از خود بروز داده ‌است.

ايران و شورای همکاری خلیج فارس؛ بازي با حاصل جمع غير صفر است ، چون کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در شرايط گوناگون رفتار غير يکساني را نسبت به سیاست‌های ايران از خود نشان می‌دهند.

ايران و ترکیه و ایران و مصر؛ بازي با حاصل غير صفر است ، دو کشور مذکور نیز رفتاری متفاوت در قبال سیاست‌های ایران ازخود نشان داده‌اند.

از آنجایی که دولت‌ها بازیگران عاقلی هستند می‌د‌انند در جایی که احساس شکست باشد باید از درگیری پرهیز کرد. حال آنکه آن شکست باعث نابودی کامل باشد. پس می‌توان به این نتیجه رسید که در عین باور قدرت حریف و توانایی خود، ترس از نابودی می‌تواند یکی از عوامل صلح و ثبات در صحنه بین‌الملل و درمنطقه باشد. این مطلب می‌تواند یادآور استراتژی مخاصمه شلینگ باشد. که به صورت مدلی به شکل زیر قابل نمایش است:

[1] - Prompt Global strike

[2] - Balance Of Power