تاثیر بیداری اسلامی در تغییر سیاسی کشورهای تونس، مصر و لیبی

چکیده:

وقوع جنبش‌های اخیر کشورهای خاورمیانه و جهان عرب، که از اعتراضات مردمی در تونس آغاز و دامنه آن کشورهای مصر، لیبی، یمن، بحرین و غیره کشیده شده، برخی از نقد و تحلیل‌ها را پیرامون ماهیت این تحولات، علل، انگیزه و زمینه‌های رخدادهای گذشته و حال درکشورهای یادشده مطرح می‌کند، در این خصوص تحلیل‌ها و تعابیر متفاوتی در مورد این خیزش‌ها به کار می‌رود که حاکی از برداشت‌ها و تفاسیر گوناگون گاه متعارض است. گذشته از مباحثی مثل خیزش اسلامی یا بهار عربی، تعابیر دیگری نیز به کار می‌رود که عبارتند از: جنبش‌های دموکراسی­خواهی، بنیادگرایی رادیکال، دگرگونی سازنده خاورمیانه، رادیکالیسم سیاسی و...

بسیاری از اندیشمندان سعی کرده‌اند از جنبه‌های ویژه در پرتو دیدگاه‌های گوناگون به بررسی علت، چرایی و دلایل خیزش در کشورهای عربی بپردازند، دسته‌ای نقش گروه‌های سیاسی در انقلاب دست گذاشته‌اند و شمار دیگری به نقش عوامل بیرونی وکسانی نقش شبکه‌های اجتماعی و کسانی دیگر به عوامل اجتماعی و اقتصادی پرداخته‌اند، در مورد اتفاقات اخیر شکل گرفته در کشورهای شمال آفریقا، اگر چه تحلیل‌های متنوع و مختلفی ارائه شده است، اما به اعتقاد اکثریت اندیشمندان این تحولات دارای بن­مایه‌های قوی اسلامی می‌باشد، از همین رو است که عنوان بیداری اسلامی برای توصیف آن برگزیده شده است.

واژگان کلیدی: بیداری اسلامی، جنبش‌های اسلامی، تغییر سیاسی، کشورهای شمال آفریقا، تونس، مصر، لیبی

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول :مفاهیم و کلیات تحقیق

1 ـ 1 : مقدمه ............................................................................... ........................................................13

1 ـ 2 : بیان مسئله .............................................................................................................................. 14

1-3: اهمیت و ضرورت تحقیق........................................................................................................... 15

1-4: اهداف تحقیق............................................................................................................................. 15

1-4-1: هدف اصلی تحقیق .................................................................................................................15

1-4-2: اهداف فرعی تحقیق........................................................................................................ ..... 16

1-5:سئوالات تحقیق........................................................................................................................... 16

1-5-1:سئوال اصلی.تحقیق................................................................................................................ 16

1-5-2:سئوالات فرعی........................................................................................................................ 16

1-6: روش شناسی تحقیق...................................................................................................................16

1-6-1: روش تحقیق............................................................................................................................ 16

1-6-2: جامعه آماری............................................................................................................................17

1-6-3: روش نمونه­گیری ....................................................................................................................17

1-6-4: ابزار گردآوری داده‌ها............................................................................................................. 18

1-6-5:روش تجزیه و تحلیل............................................................................................................... 18

1-7:پیشینه تحقیق............................................................................................................................... 18

1-7-1: کتاب .......................................................................................................................................... 19

1 ـ 7 ـ 2: پایان نامه................................................................................................................................20

1 ـ 7 ـ 3: مقالات....................................................................................................................................22

1-8:محدودیت‌های تحقیق.................................................................................................................... 24

1-9:تعریف مفاهیم................................................................................................................................. 25

1-10: سازماندهی پژوهش...................................................................................................................... 30

فصل دوم : مبانی نظری تحقیق

2-1: مقدمه ............................................................................................................................................ 32

2-2:بررسی پیشینه‌ی نظریات کلان روابط بین­الملل ........................................................................ 33

2-3: چارچوب تحلیلی نظریه سازه­انگاری ......................................................................................... 35

2 ـ 4: سازه انگاری و تحولات جهان عرب.............................................................................................41

فصل سوم : تاریخچه بیداری اسلامی

3-1: مقدمه ........................................................................................................................................... 43

3-2:پیشینه بیداری اسلامی................................................................................................................. 45

3-3: تاریخچه شکل­گیری جنبش‌های اسلامی .................................................................................. 47

3 ـ 4: اهداف مشترک جنبش‌های اسلامی............................................................................................49

3-5: گرایش و دوره‌های تاریخی جنبش‌های اسلامی ......................................................................... 51

3-5-1:گرایش تمدن­گرا-غرب­گرا........................................................................................................ 52

3-5-2: گرایش تمدن­گرا-اسلام­گرا..................................................................................................... 53

3-5-3:گرایش اسلام­گرایی سنتی ...................................................................................................... 54

3 ـ 5 ـ 4: گرایش اسلام­گرایی اصول­گرا.............................................................................................55

3-6: درآمدی بر اسلام سیاسی .....................................................................................................57

3-6-1:مبانی بیداری اسلام سیاسی......................................................................................................58

3-6-2: عوامل ظهور اسلام سیاسی......................................................................................................59

3-6-3: تفاوت اسلام سیاسی با جریان بنیادگرایی ............................................................................59

فصل چهارم – بیداری اسلامی : تونس

4-1:مقدمه: .............................................................................................................................................62

4-2:درآمدی بر تاریخ سیاسی تونس................................................................................................... 62

4-3:تونس پیش از انقلاب .....................................................................................................................63

4-4: ویژگی‌های اساسی نظام سیاسی تونس در دوران حکومت بن­علی ............................................64

4-4-1:دیکتاتوری حزبی........................................................................................................................64

4-4-2: اقتدارگرایی و شخصی بودن قدرت.........................................................................................65

4-4-3:فساد گسترده............................................................................................................................65

4 ـ 4 ـ 4: سیاست سازش با رژیم صهیونیستی.................................................................................. 65

4-4-5:سکولاریسم و سیاست ضدیت با دین........................................................ .... ........................66

4-5:بیداری اسلامی در تونس................................................................................................................69

4-5-1:بررسی دیدگاه‌های گروه‌های اسلامی و نقش آن‌ها در نهضت اسلامی تونس...........................70

فصل پنجم: بیداری اسلامی: مصر

5-1: مقدمه.............................................................................................................................................75

5-2:وضعیت و موقعیت مصر.................................................................................................................75

5 ـ 3 : تاریخ سیاسی مصر.....................................................................................................................76

5-4:راهی برای آغاز تحولات بنیادین در مصر ....................................................................................78

5-5: عزتی که لگدکوب شد..................................................................................................................78

5-6:موج اسلام­گرایی.............................................................................................................................81

5-7:مهم‌ترین ویژگی‌های حکومت مبارک ..........................................................................................82

5-7-1:فرسودگی حکومت و عدم گردش نخبگان................................................................................82

5-7-2: شخصی بودن قدرت.................................................................................................................82

5-7-3: دموکراسی ظاهری و سرکوب سیاسی....................................................................................82

5-7-4:اقتدارگرایی مبتنی بر هژمونی حزب حاکم: ...........................................................................83

5 ـ 7 ـ 5: سیاست مبارزه با گروه‌های اسلام­گرایان........................................................................... 83

5 ـ 7 ـ 6: سیاست سازش با رژیم صهیونیستی..................................................................................85

5-7-7:فساد گسترده در طبقه حاکم ..................................................................................................85

5-8:چگونگی آغاز حرکت‌های انقلابی در مصر....................................................................................87

5-9:بررسی دیدگاه‌های اخوان­المسلمین و نقش آن‌ها در تحولات مصر..............................................90

5 ـ 10: عوامل سقوط مرسی و آینده اسلام­گرایان در مصر...................................................................94

فصل ششم – بیداری اسلامی: لیبی

6-1:مقدمه ..............................................................................................................................................98

6-2: وضعیت و موقعیت لیبی ...............................................................................................................98

6 ـ 3: تاریخ سیاسی لیبی......................................................................................................................99

6-4:ساختار سیاسی-اجتماعی لیبی....................................................................................................100

6-5:ویژگی‌های حکومت قذافی ...........................................................................................................102

6-5-1:اتکا به شبکه‌های قبیلگی و خویشاوندی فقدان نهادهای مدرن.............................................102

6-5-2:اقتدارگرایی و سرکوب سیاسی................................................................................................103

6 ـ 5 ـ 3: مبارزه با گروه‌های اسلام­گرا................................................................................................103

6-5-4: فساد گسترده..........................................................................................................................103

6 ـ 6: بیداری اسلامی در لیبی..............................................................................................................105

6-7: چگونگی آغاز حرکت‌های مردمی در لیبی .................................................................................106

6-8: عوامل شکل­گیری این حرکت‌ها..................................................................................................107

6 ـ9: شاخصه‌های مهم انقلاب لیبی.....................................................................................................107

6 ـ 9 ـ 1: جنگ داخلی .......................................................................................................................108

6 ـ 9 ـ 2: حمایت ناتو از انقلابیون .....................................................................................................109

6 ـ 9 ـ 3: حمایت قطر و عربستان سعودی.........................................................................................109

6 ـ 9 ـ 4: اسلام سنتی ، مشروعیت بخش مبارزه مردم ....................................................................110

6 ـ 9 ـ 5: کشته شدن قذافی و پسرش...............................................................................................110

6-10:مواضع و نقش گرو­ه­ها به ویژه اخوان­المسلمین در تحولات لیبی................................................111

فصل هفتم: جمع ­بندی، نتایج و پیشنهادها

7-1: مقدمه ...........................................................................................................................................115

7 ـ 2: جمع­بندی....................................................................................................................................115

7 ـ 3: نتایج تحقیق..............................................................................................................................126

7 ـ4: پیشنهادها.................................................. ...............................................................................130

منابع و مآخذ.........................................................................................................................................133

فصل اول

کلیات

1 ـ 1 : مقدمه:

حرکت بیداری اسلامی یا خیزش اسلامی، پدیده‌ای عظیم و فراگیر و جریان اصلاحی است که به دنبال ضعف استراتژیک کشورهای اسلامی در قرن نوزده پس از حمله ناپلئون و ماهیت استبدادی حاکمیت در بستر تاریخی کشورهای اسلامی اتفاق افتاده و حدود دو قرن از پیدایش آن می‌گذرد و در طی این دو قرن فراز و نشیب‌های فراوانی فراروی این حرکت بوده و با ضعف و قوت‌های همراه شده است، در برخی از مقاطع زمانی پیروزی‌های عظیمی نصیب آن گشته و گاه نیز در برخی مناطق ناکام مانده و یا با شکست روبه رو بوده است.

در این پویه، جریان‌های فکری، فقهی،کلامی و سیاسی متعددی شکل گرفته و نوعی ارتباط مفهومی با مقوله‌هایی مانند: اصلاح دینی، احیاگری دینی، اسلام­گرایی سیاسی و... برقرار نموده و هدف آن بازگشت به هویت فراموش شده دینی مسلمانان و تلاش برای احیای آموزه‌های دینی اصیل اسلامی، همچون حفظ استقلال جوامع اسلامی، مبارزه با وابستگی و استبداد و تقویت فرهنگ دینی و بومی در این جوامع می‌باشد.

بیداری اسلامی از آغاز تا عصر انقلاب اسلامی ایران، مراحل گوناگونی را پیموده، و در این میان مصلحان و متفکران جهان اسلام در پی چاره­جویی برآمده تا بار دیگر عزّت و عظمت را به اسلام و مسلمین برگردانند. مصلحانی که آشنایی با تعالیم اسلام داشته و گذشته­ی پرافتخار مسلمانان را باور داشتند، تنها راه نجات را در «احیای هویت اسلامی» و یا «بازگشت به اسلام» دیده و جریان بیدارگرانه­ای را به راه انداختند. این حرکت که مشخصا با اندیشه‌های کسانی چون سید جمال­الدین اسد­آبادی شروع شده بود، همواره در میان حلقه‌های محدود و معین تبارز یافت و هیچگاه نتوانست به مثابه یک گفتمان مسلط عمل کند، حتی در زمانی که این جریان توسط کسانی چون حسن البناء و سید قطب در مصر ابعاد گسترده‌تری یافت، باز هم نتوانست وارد زندگی همه توده‌های مسلمانان شود و طرحی نو دراندازد. حضرت امام خمینی(ره) برای نخستین بار توانست،گفتمان بیداری اسلامی را تبدیل به عمل سیاسی کرده، و در مدتی بسیار کم، دستاوردهای کلانی برای جامعه اسلامی و جامعه بشری به بار آورد، و مهم‌ترین دستاورد آن این بود که گفتمان بیداری اسلامی تبدیل به گفتمان مسلط شد و اکنون با وقایعی که با عنوان بیداری اسلامی در منطقه رخ داده است، آنچه که در میان تمامی اندیشمندان و محققان به­ویژه در جوامع اسلامی پذیرفته شده است، تلقی این جنبش‌ها و انقلاب‌ها به مثابه نوعی بیداری اسلامی و بازگشت به اندیشه‌های ناب و پاک اسلامی می‌باشد. هر چند عده‌ای در برخورد با پیشرفت‌های تمدن غرب، دنباله­روی از غرب، کنار گذاشتن سنت‌های خود را تجویز می‌نمایند، و گروهی نیز اندیشه میهن­پرستی و ناسیونالیسم موجود در اروپای مسیحی نوین قرون شانزدهم به بعد را زمینه­ساز تحولات اساسی و پیشرفت شگفت­انگیز همه جانبه غرب قلمداد نموده و معتقد بودند، در حالی که جهان اسلام هم­چنان اندیشه امت­خواهی و حکومت دینی را سرلوحه خود قرار داده و درگیر عقب ماندگی سیاسی و فکری بود، غرب از جهان وطنی دینی دور شد و به سوی پیشرفت گام نهاد. بدین دلیل، این گروه جنبش وطن­خواهی و ناسیونالیسم و وفاداران به میهن و تلاش برای توسعه سرزمین و فرهنگ ملی را راه برون­رفت از عقب­ماندگی جوامع اسلامی می­دانستند. انقلاب مشروطیت ایران، آغاز حرکت­های ناسیونالیستی قومی در میان اعراب و ترک­ها پیامد این جریان فکری بود. (احمدی، 1390: 310) لیکن عده‌ای دیگر که در اکثریت می‌باشند نه تنها اسلام را دلیل ضعف جوامع اسلامی ندانسته، بلکه دوری از اسلام و فاصله گرفتن از اندیشه‌های اصیل اسلامی را عامل عقب­ماندگی قلمداد، و بازگشت به اسلام راستین را همچون راه­حلی برای خروج از بحران تجویز می‌نمایند.

صرف‌نظر از پرداختن به چرایی وقوع این تحولات در این پژوهش ضمن تمرکز به کشورهای شمال آفریقا و بررسی کشورهای تونس، مصر، لیبی به دنبال پاسخ­گویی به این سوال خواهیم بود که، آیا خیزش و جنبش‌های مردمی کشورهای یاد شده ریشه دینی و اسلامی­خواهی داشته و به مثابه نوعی بیداری اسلامی و بازگشت به اندیشه‌های ناب و پاک اسلامی بوده؟ یا عوامل بیرونی و دیگری مانند: اقتصادی، اجتماعی و غیره در آن نقش پررنگ داشته‌اند؟ در راستای پرداختن به سوال فوق این فرضیه را راهنمای خود قرار می‌دهیم که خیزش‌ها و حرکت‌های مردمی در این کشورها دارای آبشخورها و ریشه‌های عمیق دینی بوده و از بیداری اسلامی و جنبش‌های اسلامی نشأت گرفته است.

1 ـ2 : بیان مسئله :

بیداری اسلامی به پدیده‌ای اجتماعی تعبیر شده است، که به معنای بازگشت، بیداری و هوشیاری امت اسلامی است، تا به خود­باوری رسیده و به دین، کرامت، استقلال سیاسی و اقتصادی و فکر خود مباهات کرده و به عنوان بهترین امت در راستای ایفای نقش طبیعی خود برای مردم تلاش کنند .

بیداری اسلامی پدیده‌ای برآمده از رویارویی جهان اسلام با تمدن غربی و واکنشی است نسبت به عقب­افتادگی‌های چند صد ساله جهان اسلام از سوی استعمار و استبداد می‌باشد .

جنبش‌های مردمی و نا­آرامی‌های داخلی همواره از یکی از شایع‌ترین مسائلی است که در نظام بین­الملل وجود داشته است و این کمابیش در کشورهای مختلف جهان، حتی کشورهای توسعه یافته دیده می‌شود، اما تحولات اخیر منطقه خاورمیانه به خصوص شمال آفریقا که در ظاهر از یک حادثه شروع و دومینوی آن منطقه را دچار نا­آرامی نمود، از بسیاری جهات با سایر نمونه‌های از این دست که در گذشته اتفاق افتاده متفاوت است.

درباره اساس، بنیاد و مفاهیم اولیه تحولات اخیر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا اختلافات متعددی وجود دارد که نوع نگاه به این تحولات را متفاوت کرده است و از سوی شخصیت‌ها و مقامات مختلف کشورهای جهان و به شیوه‌های متفاوتی تبیین شده است. نام­گذاری این تحولات با عناوینی چون خیزش اسلامی، بیداری انسانی، بهار عربی، جنبش‌های دموکراسی­خواهی، اسلام سیاسی، رادیکالیسم سیاسی، بنیادگرایی رادیکال و غیره، نشان­دهنده وجود نظریه‌های متفاوت در این زمینه است.

واقعیت این است که موج حرکت‌های خود­جوش مردمی و بیداری اسلامی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا پدیده‌ای بسیار گسترده و پیچیده است. و همه حرکت‌ها و جنبش‌های اجتماعی فراگیر در طیف متنوعی از عوامل و متغیرها ریشه دارند و بررسی درباره آن‌ها را نمی‌توان به ابعاد خاص فرضاً در حوزه عوامل سیاسی محدود کرد. این پدیده درباره حرکت‌های خودجوش مردمی و بیداری اسلامی در منطقه نیز درست است و شکی نیست که این تحول بی­سابقه، در سطح منطقه بر پایه عناصر فکری و ایدئولوژیکی مهمی شکل گرفته است.

در تحلیل‌های جهانی سعی می‌کنند، عامل اصلی این قیام‌ها نادیده گرفته شود. اشاره می‌کنند به مسائل اقتصادی و غیر­اقتصادی- که البته موثر است- اما اقتدار و تاثیرگذاری و عامل اسلام هم در ایجاد تحرک اجتماعی و هم در شکل­دهی به ساختارهای پس از فروپاشی نظام‌های قدیمی حاکم، کم­توجهی می‌شود. فرضیه پژوهش حاضر این است، که اسلام و ارزش‌های دینی، زمینه اصلی خیزش‌ها مسلمین جهان می‌باشد، ولی در این میان عوامل زمینه‌ای و ساخت­های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی در داخل، و نظام استکبار و مداخلات خارجی، در کنار وابستگی حکام به دولت‌های غربی به عنوان عوامل زمینه‌ای خارجی، بر بیداری اسلامی تاثیرگذار هستند.

1-3 : اهمیت و ضرورت تحقیق :

حرکت بیداری اسلامی یا خیزش اسلامی، به عنوان عظیم‌ترین و گسترده‌ترین پدیده سیاسی و اجتماعی عصر حاضر، تاثیرات شگرف و عمیقی در روند تحول خود بر روی جهان عرب و نظام سیاسی منطقه بر جای گذاشته است، و اکنون حضور قدرتمند این حرکت در معادلات سیاسی جهان به گونه‌ای شکل گرفته است که، به وضوح قدرت‌های بزرگ را به وحشت انداخته، زیرا اسلام سیاسی به مثابه بزرگ‌ترین چالش پس از جنگ سرد در مقابل آنان قد برافراشته است، به همین خاطر مطالعه بیداری اسلامی و بررسی و تجزیه و تحلیل آن از مدت‌ها پیش در دستور کار آنان قرار گرفته، که از آن احساس بیم و هراس داشته‌اند و هم­اینان برای فهم و شناسایی بیداری اسلامی و یافتن راه‌های مقابله و انهدام و یا به انزوا و انحراف کشیدن این موج تلاش‌های گسترده‌ای را شروع کرده‌اند .

لذا شناخت و بررسی زوایای مختلف شکل‌گیری این حرکت عظیم و تجزیه و تحلیل عوامل و زمینه‌های بروز آن با توجه به ضرورت‌ها و موقعیت‌های جدیدی که بیداری اسلامی در جهان اسلام پیدا کرده، لازم است که توجه بیشتری به این امر حیاتی صورت گیرد، چرا که غفلت و فراموشی آن می‌تواند لطمات جبران­ناپذیری به پیکر جهان اسلام وارد کند .

1-4: اهداف تحقیق

1-4-1: هدف اصلی تحقیق :

بررسی میزان تاثیر بیداری اسلامی در تغییر سیاسی کشورهای مصر، لیبی و تونس

1-4-2: اهداف فرعی تحقیق:

1- بررسی اصول و مبانی نظری بیداری اسلامی

2- بررسی تاریخچه جنبش‌ها و بیداری اسلامی

3- بررسی سیر و مراحل بیداری اسلامی در تونس

4- بررسی سیر و مراحل بیداری اسلامی در مصر

5- بررسی سیر و مراحل بیداری اسلامی در لیبی

1-5: سوالات تحقیق

1-5-1: سوال اصلی تحقیق:

بیداری اسلامی به چه میزان در تغییر سیاسی کشورهای تونس، مصر و لیبی موثر بوده است ؟

1-5-2: سوالات فرعی تحقیق :

1- اصول و مبانی بیداری اسلامی کدامند ؟

2- تاریخچه جنبش‌ها و بیداری اسلامی به چه صورت بوده است؟

3- سیر مراحل بیداری اسلامی در تونس به چه صورت بوده است ؟

4- سیر مراحل بیداری اسلامی در مصر به چه صورت بوده است ؟

5- سیر مراحل بیداری اسلامی در لیبی به چه صورت بوده است ؟

1-6: روش شناسی

1-6-1: روش تحقیق

این تحقیق از نوع تحقیق توصیفی (توصیفی – تحلیلی) است. در توضیح این مطلب باید گفت :

در پژوهش توصیفی به معنی اخص آن، محقق الزاماً در پی کشف و توضیح روابط، همبستگی‌ها و احتمالاً آزمودن فرض‌ها و پیش­بینی رویدادها نیست. (نادری و صیف نراقی، 40:1388) یعنی آنچه را که هست توصیف و تفسیر می‌کند و به شرایط یا روابط موجود، عقاید متداول به فرایند‌های جاری و آثار مشهود یا روندهای در حال گسترش توجه دارد و تمرکز آن در درجه اول به زمان حال است. هر چند غالباً رویدادها و آثار گذشته را نیز که به شرایط موجود مربوط می‌شود مورد بررسی قرار می‌دهد.

تحقیقات توصیفی از نظر شیوه نگارش و پرداختن به مسئله به دو دسته تقسیم می‌شود :

1- تحقیقات توصیفی محض

2- تحقیقات توصیفی تحلیلی

ـ در تحقیقات توصیفی محض: محقق صرفاً به کشف و تصویر­سازی ماهیت، ویژگی‌های وضعیت موجود، موضوع و مساله تحقیق می‌پردازد. (حافظ نیا،60:1382)

ـ در تحقیقات توصیفی تحلیلی: محقق علاوه بر تصویر­سازی آنچه که هست، به تشریح و تبیین دلایل چگونه بودن و چرایی وضعیت مساله و ابعاد آن می‌پردازد. محقق برای تبیین و توجیه دلایل، نیاز به تکیه­گاه استدلال محکمی دارد. این تکیه­گاه از طریق جستجو در ادبیات و مباحث نظری تحقیق و تدوین گزاره‌ها و قضایای کلیه موجود، درباره آن فراهم می‌شود. (حافظ نیا،61:1382)

بنابر آنچه گفته شده، این تحقیق، از نوع تحقیقات توصیفی – تحلیلی است. در این روش، هدف، توصیف عینی، واقعی و منظم خصوصیات یک موقعیت یا یک موضوع است. در این­گونه تحقیقات پژوهشگر سعی می‌کند تا آنچه هست را، بدون هیچ­گونه دخالت یا استنتاج ذهنی گزارش دهد، و نتایج عینی از موقعیت بگیرد. محقق الزاماً در پی کشف و توضیح روابط، همبستگی‌ها و احتمالاً آزمودن فرض‌ها، و پیش بینی رویدادها نیست، بلکه بیشتر توجه او در جهت توصیف کردن و گزارش­نویسی از موقعیت‌ها و وقایع بر اساس اطلاعات است که صرفا جنبه وصفی دارد. (اسماعیلی و بیابانگرد، 42:1382)

1-6-2 :جامعه آماری

این پزوهش فاقد جامعه آماری است.

1-6-3: روش نمونه­گیری

در این تحقیق به واسطه لزوم عمومیت نمونه، نمونه­گیری انجام نشده است و کل جامعه هدف مورد بررسی قرار گرفته است.

1-6-4: ابزار گردآوری داده‌ها

با توجه به اینکه در این پژوهش با داده‌های غیر­عددی و غیر­مقداری روبرو هستیم و از آنجایی که جامعه هدف قابل دسترسی نمی‌باشد، گردآوری اطلاعات از طریق کتابخانه‌ای می‌باشد، لذا در این روش ابتدا اطلاعات موجود به شیوه فیش‌برداری از منابع موجود در مراکز اسناد و کتابخانه‌ها جمع­آوری و سپس جهت استنتاج نتایج از روش تحلیل کیفی و مفاهیم استفاده خواهد شد .

روش و ابزار گردآوری اطلاعات در این تحقیق اسنادی، کتابخانه‌ای و فضای مجازی با استفاده از پایان‌نامه‌ها، کتب، روزنامه‌ها، مجلات، مقالات تحقیقی چاپ شده، پایگاه‌های اینترنتی و غیره می‌باشد.

مراحل اجرای آن عبارت است از :

1 – تهیه و تکمیل طرح تحقیق.

2- شناسایی گسترده منابع ( مأخذ شناسی).

3-بررسی اجمالی منابع و تهیه سر­فصل‌ها و فهرست موضوعات و عناوین اصلی و فرعی.

4-فیش­برداری از منابع بر اساس فهرست‌ها و سر فصل‌ها.

5-دسته­بندی و تحلیل فیش‌ها.

6-نگارش و تدوین مطالب و دریافت نظرات اصلاحی.

1-6-5: روش تجزیه وتحلیل

در این تحقیق با توجه به موضوع و اهداف مطرح شده و اینکه در این پژوهش تحلیل یک پدیده سیاسی مورد نظر بود، لذا از روش توصیفی و تحلیلی که نوعی روش تحقیق کیفی است، استفاده شده است. روش توصیفی و تحلیلی به منظور توصیف سیستماتیک موقعیت یا زمینه مورد علاقه با دقت و حفظ عینیت به کار می‌رود. (خاکی،233:1387)

مبنا و معیار در تجزیه و تحلیل توصیفی ـ تحلیلی، مشخصاً عقل، منطق، تفکر و استدلال است، یعنی محقق با استفاده از عقل و منطق، غور و اندیشه، باید اسناد و مدارک و اطلاعات را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دهد و حقیقت و واقعیت را کشف، و درباره فرضیه‌ها اظهار نظر نماید.

1-7-پیشینه تحقیق:

با توجه به بررسی میدانی، کتابخانه‌ای و اینترنتی که از منابع مختلف صورت گرفته است، کتاب، مقاله، پژوهش و پایان­نامه‌ای که موضوع آن دقیقا منطبق با عنوان تحقیق باشد، به دست نیامده است.

با بررسی مطالعه تحولات کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا، موضوعی که ذهن هر محققی را به خود جلب می‌کند، این است که این تحولات اولاً چه ماهیتی دارد و ثانیاً علت این تحولات چیست؟ در چند سال اخیر صاحب­نظران در مقالات متعددی به تجزیه و تحلیل انقلاب خاورمیانه پرداخته‌اند.

توضیح اینکه، بدیع بودن و غیرمنتظره بودن پدیده مورد نظر در موضوع تحقیق، سبب شده کمتر کتب جامع و کاملی در این خصوص یه رشته تحریر دربیاید. هر چند در این مدت (کمتر از 4 سال) گزارش‌ها، تحلیل، گفتگوها و مقالات متعددی در این باره، هم در خارج از کشور و هم در داخل کشور، منتشر شده است، لیکن سیال بودن و در جریان بودن خود پدیده، سبب شده که آثار مرتبط با این موضوع بخش مهمی از تلاش خود را صرف توصیف و شرح وقایع رخداد کنند و در نتیجه از بار تحلیلی بحث بکاهند.

در این بخش با پرداختن به خلاصه پژوهش‌های مرتبط، (کتاب‌ها، مقالات و پایان‌نامه‌ها) به بررسی پیشینه تحقیق پرداخته شده است.

1-7-1: کتاب :

الف: یوسفی، بتول، « مبانی نظری بیداری اسلامی در قرن اخیر با تاکید بر اندیشه‌های مقام معظم رهبری»، چاپ اول، موسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، 1391

در این کتاب نویسنده در بررسی مبانی بیداری اسلام در قدم اول، اصول کلی بیداری اسلامی را بیان نموده و سپس به بیان مبانی و اصول بیداری در میان اهل سنت و متفکران آن پرداخته و در فصل دوم جریان بیداری اسلامی شیعه با نگاهی جدید به جریان سیاسی معاصر ایران دنبال شده است. و در فصل سوم به بررسی دیدگاه حضرت امام خمینی (ره) در خصوص بیداری اسلامی و تاثیر انقلاب اسلامی ایران بر بیداری اسلامی تبیین شده، و در فصل چهارم نیز بیداری اسلامی از منظر آیت­ الله سید علی خامنه‌ای، به طور مفصل تشریح شده است .

ب: دکمجیان، هرایر،« جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب»، ترجمه حمید احمدی، چاپ سوم، سازمان انتشارات کیهان، 1377

نویسنده در این کتاب به تحلیل جنبش‌های اسلامی در کشورهای اسلامی می‌پردازد و علاوه بر مباحث نظری تحلیلی، سیر تحول جنبش‌های اسلامی در کشورهای اسلامی، اطلاعات گسترده‌ای پیرامون 184 گروه اسلام­گرا در جهان عرب ارائه می‌دهد و در بررسی علل ظهور احیا­طلبی اسلامی، رستاخیز اسلامی را یک حرکت ادواری می‌داند که در طول تاریخ اسلامی روی داده است. وی برخلاف برخی از محققان و روزنامه­نگاران غربی که از واژه بنیاد­گرایی به عنوان یک پدیده منفی استفاده می‌کنند، معتقد است که بنیاد­گرایی اسلامی را باید در چارچوب گفتمان گروه‌های اسلامی به عنوان جریانی در نظر گرفت، که به رغم خود در صدد است با توسل به اصول و منابع اولیه عقیده اسلامی، به اصلاح جامعه دست بزند.

ج- پورسید، فرزاد،« بیداری اسلامی در جهان عرب»، چاپ اول، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1392

این کتاب هم چارچوب‌های نظری تحولات جهان عرب را مد­نظر دارد و هم انقلاب‌های عربی را به صورت موردی از جنبه‌های گوناگون بررسی و تجزیه و تحلیل می‌کند، تلفیق مطالعات نظری و موردی، جدید و به روز بودن موضوع و گروهی بودن کار، از ویژگی‌های اصلی این کتاب است.

د: ابراهیم، سعد­الدین، «کتاب بیداری اسلامی (دلایل و ریشه‌ها)»، مترجم کمال باغجری، موسسه فرهنگی و تحقیقات بین­المللی و ابرار معاصر تهران، چاپ اول، 1390

این کتاب که توسط مرکز پژوهش‌های وحدت عربی به عنوان جامعه و حکومت در جهان عرب در اواخر دهه هشتاد انتشار یافته است، با کاویدن ریشه‌های پیدایش حکومت‌های ملی و جوامع مدرن عربی و نیز بررسی روابط پیچیده این دو، جوانب متعدد بحران کشورهای عربی را در زمان نگارش به بهترین شکل ممکن آشکار می‌سازد. این کتاب با تحلیل دقیق ساختارهای سیاسی، اجتماعی و تا حدی اقتصادی بارها و بارها هشدار می‌دهد که استمرار این روند در یک تا دو دهه آینده به تحولاتی گسترده در جهان عرب منجر خواهد شد.

ذ: فوران، جان،« نظریه پردازی انقلاب‌ها»، ترجمه فرهنگ ارشاد، چاپ پنجم، نشر نی، 1390

بخش اول کتاب، نظریه­پردازی ساختاری در باب انقلاب را دنبال می‌کند. در بخش دوم کتاب توجه نویسندگان به مقوله کارگذاری و فرهنگ متمرکز شده است و فصل سوم به کارگذاران انقلاب، ستیز نخبگان و بسیج توده‌ای می‌پردازد و فصل چهارم افزایش جمعیت و بحران‌های سیاسی در تاریخ بررسی شده و در فصل پنجم، انقلاب در جهان واقعی و در فصول بعدی جمعیت و انقلاب‌ها، شکل­گیری انقلاب و نقش فرهنگ و مطالعات فرهنگی در بازشناسی انقلاب و جامعه شناسی تطبیقی – تاریخی انقلاب اجتماعی کشورهای جهان سوم پرداخته شده است.

1 ـ 7 ـ 2: پایان نامه:

ـ «علل و ریشه‌های انقلاب 2011 مصر» پایان‌نامه کارشناسی ارشد، احمد حیدر­پور ملکشاه ، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال انتشار 1391، استاد راهنما: علی کریمی حله – استاد مشاور: مهدی رهبری.

در این تحقیق بر روی علل و ریشه‌های انقلاب مصر که به ایجاد بحث‌های زیادی منجر گردیده، متمرکز شده است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که عوامل متعددی در به وقوع پیوستن این انقلاب سیاسی موثر بوده‌اند. در همین زمینه این تحقیق به این نتیجه رسیده است که از مهم‌ترین عوامل رخ نمودن این پدیده؛ اسلام­گرایی گروه‌های مذهبی مانند اخوان­المسلمین، دموکراسی­خواهی گروه‌های لیبرال و شرایط اسفناک اقتصادی در میان توده‌های محروم مصری بوده‌اند. همچنین جهانی شدن و فناوری‌های ارتباطی که منجر به ایجاد شبکه‌های اجتماعی مجازی گشتند نیز در این رویداد قابل توجه بوده است. به علاوه؛ تاثیر بیداری اسلامی در کشور همسایه تونس و جنبش اجتماعی فراگیر، به عنوان عوامل تقویت کننده، موجب تشویق ایجاد تغییر و برانگیختن اقدام جمعی که با بسیج گسترده سیاسی همه گروه‌های مخالف و بی­طرفی نظامیان همراه گشت، در پیروزی انقلاب نقش داشته‌اند.

ـ «تحولات منطقه خاورمیانه از منظر سازه­انگاری(نقش هویت در حرکت‌های سیاسی و اجتماعی اخیر)»پایان نامه کارشناسی ارشد، محمد ابراهیم کیابیاتی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی دانشکده علوم سیاسی، خرداد 91، استاد راهنما: دکتر محمد علی خسروی ـ مشاور: دکتر ارسلان قربانی.

این پایان نامه از 5 فصل تشکیل شده است. در فصل اول به کلیات طرح تحقیق پرداخته شده است. در فصل دوم ادبیات و مبانی نظری پایان نامه در قالب تئوری سازه­انگاری و هویت مورد بررسی قرار می‌گیرد. در فصل سوم پیشینه تاریخی و روند تحولات اخیر در منطقه خاورمیانه مورد تحقیق قرار گرفته است. در فصل چهارم عوامل موثر در شکل­گیری حرکت‌های سیاسی اجتماعی خاورمیانه مورد امعان نظر قرار گرفته و در فصل پنجم به نقش و تأثیر هویت در تحولات خاورمیانه پرداخته شده است.

ـ «تاثیر بیداری اسلامی به تحولات دهه اخیر خاورمیانه»پایان نامه کارشناسی ارشد سید روح ا... موسوی، دانشکده باقرالعلوم (ع) دانشکده علوم سیاسی و اجتماعی، سال انتشار 1391، راهنما: محمد ستوده آرانی ـ مشاور: عبدالوهاب فراتی

در این تحقیق تاثیر بیداری اسلامی بر تحولات دهه اخیر خاورمیانه را در قالب نظریه پخش تبیین شده است. در این راستا، به سه رویکرد در جهان اسلام نسبت به غرب پرداخته شده است. این سه رویکرد: 1-غرب­گرایی2- ملی­گرایی 3-اسلام­گرایی.که اسلام­گرایی یا همان بیداری اسلامی به سه مرحله تقسیم شده، که عبارتند از:1-مرحله فریادگری بیداری اسلامی(تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران)2 -مرحله عمل­گرایی بیداری اسلامی (دوره پیروزی انقلاب اسلامی ایران)3-مرحله گسترش و نفوذ بیداری اسلامی (بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران) و سه حادثه که باعث رشد روند اسلام­گرایی شده که عبارتند از:1-انقلاب اسلامی ایران 2-فروپاشی شوروی 3-حادثه 11سپتامبر، که در این نوشتار به مباحث پس از این حادثه تاکید شده و به تحولات سیاسی و اجتماعی مهم که در طول دهه گذشته در منطقه و ماهیت این تحولات، علل بروز و تشدید آن، نقش ایران به عنوان مبداء پخش این تحولات، بازیگران حاضر در آن و اهداف هر یک از آن‌ها و نیز برخی موانع که سر راه بیداری اسلامی و پخش الگوی ایران قرار دارد پرداخته شده است. در پایان نتیجه گرفته شده است که تحولات اخیر در منطقه ادامه موج بیداری اسلامی از سال‌های پیش است.

1 ـ 7 ـ 3: مقالات

مقاله: «تحولات در جهان عرب: بهار یا خزان ؟»، (دیوید سورنسون) در این مقاله سورنسون دلایل تحولات عربی و پیامدهای آن را برای جهان عرب و ایالات متحده آمریکا بررسی می‌کند. سورنسون شرایط مورد نیاز برای دموکراسی را شرح داده و موانع دموکراتیزاسیون کشورهای عربی را مورد بررسی قرار می‌دهد و رسیدن به دموکراسی را بسیار زمان‌بر می‌داند. وی شرایط اقتصادی جامعه را در روند دموکراسی بسیار تأثیرگذار می‌داند و از نقش نظامیان و اسلام­گرایان سخن به میان می‌آورد.

ریچارد هاس در نوشته خود با عنوان «چگونه دومین بیداری عربی را تعبیر کنیم ؟» این تحولات را دومین بیداری عربی نامیده است. از دید او، اولین بیداری عربی حدود 75 سال قبل بر ضد اروپایی‌ها و تحت تاثیر ناسیونالیسم عربی اتفاق افتاد. هاس مدعی است دومین بیداری عربی نه بر ضد آمریکا و اسرائیل، بلکه پدیده خانگی و داخلی، بر ضد رهبران غیر پاسخگو و سرکوبگر می‌باشد.

آتول آنجا، در مقاله خود به موضوع اعتراض‌های جهان عرب پرداخته و به شباهت‌های این اعتراض‌ها اشاره دارد وی مدعی است تحولات دنیای عرب سه ویژگی مشترک دارد که عبارتند از : الف) این تحولات به رهبری جوانان اتفاق افتاد. ب) از لحاظ روش و تاکتیک عمدتآً صلح­آمیز بود. و ج) از لحاظ تقاضا به دنبال دمکراسی، قانون­گرایی، دسترسی به حقوق شهروندی و احترام به حقوق بشر می‌باشد.

از مقالات فارسی نگاشته شده، می‌توان به مقاله حسین دهشیار با عنوان«بهار عرب: شورش بر مدرنیته وارداتی»اشاره کرد، دهشیار با اتخاذ رویکرد تاریخی سعی در تحلیل وقایع جهان عرب می‌نماید و چنین نتیجه­گیری می‌کند که ناتوانی دولت‌های عربی در ایجاد محیط انسانی برای زیست توده‌ها در دوره‌های مختلف تاریخی، وابستگی سنگین آنها به قدرت‌های غربی، نقش کارساز کشورهای بزرگ در سمت­و­سو دادن به سیاست‌های رهبران عرب، دامنه­دار بودن فقر اقتصادی، شکاف‌های روز­افزون طبقاتی و گسترش زیانبار فرهنگ غربی، از جمله عوامل حضور مردم در صحنه است.

و مقالعات متعددی که در ارتباط با موضوع چاپ شده که به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود:

مقاله: «تحلیل سازه­انگارانه از نقش آموزه‌های اسلامی در تحولات انقلابی مصر»، محققین:سید محمد موسوی(دانشیار دانشگاه پیام­نور زنجان) و سید محمد­رضا موسوی (دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات منطقه‌ای دانشگاه علامه طباطبائی)، دوفصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام، سال دوم، شماره 5و6، تابستان 92.

مقاله: «تبیین قیام‌های اسلامی در کشورهای عربی ازمنظر تئوری انقلاب‌های اجتماعی جان فوران»، نورالدین اکبری کریم­آبادی، (کارشناس ارشد علوم سیاسی)، فصلنامه پانزده خرداد، دوره سوم، سال نهم، شماره 29، پاییز 90.

مقاله: «مبانی جنبش‌های اسلام­گرایانه : نظریات و دیدگاه‌ها» محققین: دکتر عباس صالحی نجف­آبادی و دکتر علی رضایی (استادیار روابط بین­الملل دانشگاه آزاد واحد همدان).

مقاله: «مفهوم بیداری اسلامی و ریشه‌های آن از نگاه مقام معظم رهبری ((مدظله العالی))»، محقق: الله­کرم، مشتاقی (دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات خاورمیانه و شمال آفریقا)، دانشکده روابط بین­الملل، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت ا... العظمی سیدعلی خامنه‌ای (مدظله العالی)، موسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی.

مقاله: «ارکان اصلی جنبش بیداری اسلامی و تاثیر آن در شکل تمدن اسلامی»، محقق: مهدی مجر­حسنی (دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی موسسه آموزشی)، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت ا... العظمی سیدعلی خامنه‌ای (مد ظله العالی)، موسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی.

مقاله: «بررسی تاثیر مولفه های قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران بر جنبش بیداری اسلامی خاورمیانه (با تاکید بر رویکرد سازه­انگاری)» محقق: علیرضا سمیعی اصفهانی (استاد­یار گروه علوم سیاسی دانشگاه دولتی یاسوج) وعبدالرضا فتحی مظفری (کارشناس ارشد علوم سیاسی دانشگاه دولتی یاسوج)، فصلنامه مطالعات جهان اسلام، دوره 2، شماره 1، بهار 1392

مقاله:«انقلاب اسلامی و بیداری اسلامی (تاثیر گذاری و نمونه‌ها)»، محقق: مرتضی شیرودی ( عضو هیئت علمی پژوهشکده تحقیات اسلامی)، فصلنامه علمی­- پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، سال پنجم، شماره 16، بهار 1388.

مقاله: «امواج بیداری اسلامی در گذر زمان»،(محمد عبدالهی)، سایت خبرگزاری فارس درج در تاریخ 14/10/92 قابل مشاهده در: www.farsnews.com

مقاله: «بیداری اسلامی، زمینه‌ها و پیامدها»، (عباس موسوی هاشمی)، قابل مشاهده در سایت راسخون:

www.rasekhoon. Net

مقاله: «سیر تاریخی جنبش‌های اسلامی» قابل مشاهده در:

Http://www.jonbeshbidari. Blogfa.Com/page /8

مقاله: «بیداری اسلامی و تغییر رژیم‌های عربی، عوامل، زمینه‌ها» محقق: علی آدمی ( استاد­یار گروه روابط بین­الملل دانشگاه علّامه طباطبائی) و مهدی یزدان­پناه (دانشجوی کارشناسی ارشد واحد تهران مرکز) و عادل جهان­خواه (دانشجوی کارشناسی ارشد وزارت امور خارجه)، فصلنامه مطالعات راهبردی. سال پانزدهم، بهار (1391)، شماره مسلسل 55.

مقاله: «تحلیل تحولات کشورهای عربی خاورمیانه و شمال آفریقا از منظر نظریه سازه­انگاری» محقق دکتر نورالدین اکبری کریم­آبادی ( کارشناس ارشد علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس)، فصلنامه علوم اجتماعی – ( 1391) شماره 59 – بهمن ماه.

مقاله: «تحولات اخیر خاورمیانه و شمال آفریقا، ریشه‌ها و پیامدهای متفاوت» محقق:سید امیر نیا کوئی ( استاد­یار علوم سیاسی دانشگاه گیلان)، فصلنامه روابط خارجی – سال سوم، شماره چهارم، زمستان 1390.

مقاله: «تاثیر انقلاب اسلامی ایران بر جنبش بیداری اسلامی شمال آفریقا (2012 -2010)، مطالعه موردی کشورهای تونس، مصر و لیبی» محققین: کیامرث جهانگیر ( استاد یار گروه علوم سیاسی، دانشگاه تهران و مرتضی اسماعیلی ( دانشجوی دکترای علوم سیاسی، دانشگاه تهران، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی. دوره 23 – شماره 1، بهار 92.

1-8: محدودیت‌های تحقیق

1- بدیع بودن و سیال بودن رخدادهای مربوط به موضوع تحقیق.

2- عدم دسترسی به کتب مرجع.

3- پراکندگی منابع و عدم دسترسی آسان به منابع.

4- عدم دسترسی مستقیم بستر محل اتفاقات و رویدادها.

5- عدم تسلط به زبان‌های خارجی (عربی و انگلیسی).

6- زمان محدود برای انجام این پژوهش.

1-9: تعریف مفاهیم

تعریف بیداری

بیداری از واژگان فارسی است که مرادف واژه‌های «یقظه» «بصیرت» و علم و معرفت در زبان عربی به کار برده می‌شود.در عرف عام به حالتی اطلاق می‌شود که قدرت درک و انتخاب را به انسان می‌دهد. از این­رو این واژه گاهی ناظر به بیداری ظاهری است وگاهی به بیداری باطنی. بیدار ظاهری؛ به کس و کسانی اطلاق می‌شود که فعالیت‌های فیزیکی آگاهانه انجام می‌دهد، مثلا می‌خورد، می‌آشامد، می‌شنود، می‌بیند، مطالعه می‌کند، رانندگی می‌کند و غیره اما افق دید این فعالیت‌ها فقط در ماده و مادیات محدود و محصور است. «یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُون» (الروم/7) درعرف عام این گونه افراد مصداق انسان هستند، و در جامعه انسانی زندگی می‌کنند، اما به بیداری انسانی نرسیده‌اند، زیرا این­گونه فعالیت‌ها هرچند برای بقا و تداوم حیات لازم است، اما کافی نیست. بیداری باطنی، بینش و افق دیدشان، فراتر از کرانه‌های مادی در حرکت است. هرچند از دنیا و مادیات استفاده می‌کنند، اما آن را معبر و پلی می‌داند برای پر کشیدن به کرانه‌های انسانی و معنوی.
بیداری قسم نخست، با توجه به تفکر قرآنی و اسلامی برکسانی قابل تطبیق است که چشم دارند اما نمی‌بینند، گوش دارند اما نمی‌شنوند... و آن‌ها را غافل نام می‌گذارند.

بیداری قسم دوم؛ شامل کسانی می‌شود که با تعقل، تدبر، تفکر از اثر به موثر، از مخلوق به خالق و... می‌رسند. به گفته شاعر:

برگ در ختان سبز در نظر هوشیار هر ورقش دفتری است معرفت کردگار

یعنی فقط نگاه نمی‌کند، بلکه نگاه می‌کند و می‌بیند، می‌شنود و می‌اندیشد، ...که در تفکر اسلامی و قرآنی؛ آن را بصیر، و در فارسی بیدار نام می‌گذارند. رسالت را که این رساله بدوش می‌کشد، باز­کاوی بیداری قسم دوم است.

در لغت­نامه دهخدا درباره تعریف واژه بیداری دو معنا آمده است 1- عمل بیدار بودن یقظه مقابل خواب. 2 – هوشیاری و آگاهی. به معنای فعال شدن هوش (آگاهی) به کار می‌رود و اسلامی منسوب به اسلام آنچه از تمدن و فرهنگ و جز آنکه منسوب به اسلام باشد.

تعریف بیداری اسلامی

بیداری به معنای حیات و زندگی است و همچنین به معنای فعّال‌شدن هوش (آگاهی) به‌کارمی‌رود. و اسلامی، به مفهوم تبعیت و پیروی از آموزه‌های اسلامی است. درنتیجه، بیداری اسلامی به معنای حیات برتر (برین) و تلاش برای دستیابی به آن است. و این حیات، تنها از دین، قابل ­دریافت است. به سخن دیگر، بیداری اسلامی زنده ­شدن دوباره در پرتو اسلام اصیل است که در پناه آن، استقلال، عدالت و همه­ آموزه‌ها و ارزش‌های متعالی الهی، بار دیگر زنده­ می‌شوند یا حیات­ می‌یابند. (شیرودی، بی‌تا، 92:1385) بیداری اسلامی پدیده‌ای اجتماعی است، که به معنای بازگشت بیداری مسلمانان و احیای اسلامی بوده و بیشتر توسط مصلحان مسلمان تعریف شده و در علوم اجتماعی چندان مورد کاوش واقع نشده است. یکی از محورهای اساسی بیداری اسلامی بازگشت مسلمانان به هویت اسلامی است. در برخی از منابع آن را مترادف احیای اسلامی و در برخی دیگر، آن را بیداری مسلمانان می‌دانند. (نوری،522:1376) بیداریاسلامی دارایریشه‌ایدیرینهبوده، و در ارتباط مفهومیبامقوله‌هاییماننداصلاحدینی،احیاگریدینی،اسلام‌گراییومانندآنمی‌باشد. درزبانعربیمعاصر نیزباتعابیرگوناگونیمانندالصحوة الاسلامیة، البعث الاسلامی، التیار الاسلامی، الحرکة الاسلامیة و سرانجام الیقظة الاسلامیة ویادرپیوندبابرخیازاینمفاهیمازآنیادشدهاست. (عمر، 67:142) دربرخیازمنابعآنرامترادفاحیایاسلامی و دربرخیدیگر، آن رابیداریمسلمانانمی‌دانند. (نوری،588:1376) چنانکه قرضاوی آن را بازگشت آگاهی وبیداری دانسته است. (قرضاوی، 11:1408) برخینیزآنراپدیده‌ایاجتماعیمی‌دانندکهبهمعنایبازگشتبیداریو هوشیاریامتاسلامیاستتابهخود­باوریرسیدهو بهدینوکرامتواستقلالسیاسی، اقتصادیو فکریخودمباهاتکرده،و درراستایایفاینقشطبیعیخودبهعنوانبهترینامتتلاشکنند. (القظان،371:1384)

درباره بیداریاسلامی،مانندبسیاریدیگرازمفاهیمجدید،تعریفیموردتوافق و یکسانیوجودنداردودرواقع اندیشمندان تلاش نموده‌اند از منظر و دیدگاه و دریافت­هایی که داشته‌اند، آن را تعریف و تفسیر نمایند. بنابراین بیشتر تعاریفیکهازبیداریاسلامی پدید آمده ازسویاندیشمندانمسلمانی بودهکهدغدغهبیدارگریداشته‌اند. در این بینصاحب‌نظرانعلوماجتماعیوجامعه‌شناسانکمتر بهاینحوزهپرداخته‌اند. به طور طبیعی علت این امر را می‌توان در در عدم شناخت مناسب وکامل آنان از اسلام، فرهنگ اسلامی وجوامع مسلمان دانست. « البتهفهمدرستبیداریاسلامینیازمندآگاهیمناسبیازآموزه‌هایاسلامیودرکیدرونیازجامعه مسلمانانوبسیاری ازعوامل دیگراستوبهنظرمی‌رسدنظریه‌هایموجود جامعه‌شناسیدرحوزه جنبش‌هایاجتماعیظرفیتتئوریکوکارآمدیلازمرابرایتبیینوتفسیربیداریاسلامیندارند.» (الویری،11:1390) نکته‌ای که متفکر معاصر استاد مطهری در گذشته به آن اشاره داشته‌اند «اگر بخواهیم درباره اسلام و مقتضیات زمان قضاوت کنیم تنها راه این است که با معارف اسلامی آشنا شویم و روح قوانین اسلامی را درک کنیم وسیستم خاص قانونگذاری اسلامی را بشناسیم تا روشن شود که آیا اسلام رنگ یک قرن معین و عصر مشخص دارد و یا از مافوق قرون و اعصار وظیفه رهبری و هدایت و سوق دادن بشر را به سوی تکامل بر عهده گرفته است؟» (مطهری،10:1362)

دراین میان برخی ازجامعه‌شناسانکهبهبررسیبیداریاسلامیوحرکت‌هایاصلاحدینیپرداخته‌اند، بهاینموضوع اشارهکرده‌اند:

«این که آیا احیاگری اسلامی حتی در بنیادگرایانه‌ترین اشکال آن تنها می‌باید به عنوان تجدید عقاید و اندیشه‌های سنتی در نظر گرفته شود قابل تردید است. آنچه رخ داده است، چیزی پیچیده‌تر است. آداب و شیوه‌های زندگی سنتی احیاء گردیده‌اند، اما با علایقی همراهند که خاص دوران مدرن است.»(گیدنز،408:1993)

آنچه دراین میان امر را پیچیده‌تر ساخته، ماهیت بیداری اسلامی در زمان کنونی است که از یک­سو ریشه در مبانی دینی و تجدید ارزش‌های اسلامی داشته و از سوی دیگر با رهیافت‌های عصری و به تعبیر استاد مطهری مقتضیات زمان از جهات مختلف هماهنگی نشان می‌دهد. در حقیقت شناخت صحیح بیداری اسلامی نیازمند درک درست از ماهیت دین و نقش فردی و اجتماعی آن و از سوی دیگر نیاز به بررسی جامعه­شناختی دارد و به همین دلیل تبیین کاملی از آن پدید نیامده است.

«اکثر نظریه‌های موجود در فضایی شکل گرفته است که برای دین نقش برجسته‌ای در تحولات اجتماعی در نظر گرفته نشده بود و دین یک امر حاشیه‌ای به حساب می‌آمد. جامعه‌شناسان جدید از جمله گیدنز، به این موضوع توجه کرده‌اند. وی آموزه‌های دینی را در کنار تلاش برای ابراز هویت در احیاگری دینی معاصر مؤثر می­داند. به اعتقاد او در میان جامعه‌شناسان معاصر تنها ماکس وبر بود که می‌توانست حدس بزند یک نظام دینی سنتی مانند اسلام ممکن است تجدید حیات پیدا کند و پیروانش به دنبال آن، حرکتی نو را آغاز کنند.» (الویری، 11:1390) تردیدی نیست که مطالعات موردی در جوامع اسلامی و مراکز تحقیقی به ویژه توسط جامعه­شناسان مسلمان می‌تواند موجب تولید نظریه‌هایی در این حوزه مهم شده و باب گسترده‌تری را دراین زمینه بگشاید.

در واقع، بیداری یا احیاگری اسلامی نوعی‌اصلاح­گری دینی است، البته نه آن اصلاح دینی اتفاق افتاده در غرب. در اصلاح دینی به معنای غربی، دین به گونه‌ای دستخوش تغییر و تبدیل قرار می‌گیرد و در پی‌ آن، جامعه، دینی نمی‌شود بلکه دین به قلمرو شخصی رانده می‌شود و در این صورت، دین از عرصه حیات اجتماعی بیرون می‌رود، اما بیداری و احیاگری اسلامی، زنده داشتن انسان و حیات اجتماعی بر مبنای دین و به شیوه دینی است و به همین دلیل، باید غبار از سیمای دین زدوده شود و صورت و سیرت دین هویدا گردد که در نتیجه این اقدام، دین به عرصه حیات آدمی باز می‌گردد. به سخنی دیگر، بیداری اسلامی مهجوریت‌زدایی از دین یا بازپیرایی و واخوانی گزاره‌ها و آموزه‌های اسلامی از اجمال و ابهاماتی است که بر سیمای دین نشسته است. بیداری اسلامی علی رغم تنوع گرایش‌ها و زیرمجموعه‌های متفاوت، پیام واحدی به تاریخ، مخابره می‌کند که مضمون آن، این است که: ما دوباره برگشتیم تا دین را به عرصه زندگی فردی و بیشتر اجتماعی انسان بازگردانیم. این احساس و خودآگاهی، ترکیبی از دو حالت شرمندگی و عزم بازگشت به ارزش‌های ناب و راستین گذشته دارد. شرمندگی در برابر عزتی که زمانی آن را در اختیار داشته و امروز مسلمین، فاقد آنند و دوم، بازگشت به اسلام به این معنا که عقب­افتادگی ما ناشی از دور شدن از اسلام است. اگر بخواهیم دو عنصرشرمندگی و بازگشت را در یک عبارت، جمع‌بندی کنیم، می‌گوییم معنا و پیام بیداری اسلامی این است که به اسلام با همه جامعیت آن و با همه ابعادش بازگردیم تا عزت گذشته خویش را باز یابیم و یا به عزت بر باد رفته خویش دست یابیم. همان­گونه که از معنایی که از بیداری اسلامی کردیم، هویداست، مراد از کلمه بازگشت، سیر ارتجاعی و معکوس در تاریخ نیست. یعنی مراد از بازگشت، بازگشت به گذشته و سیر قهقرایی در تاریخ نخواهد بود. بلکه منظور، بازگشت به اسلام، و توبه از کم­توجهی به اسلام و یا جبران عمل نکردن کامل به دین نبوی است. یعنی بیداری اسلامی مترادف است با این سخن که ما فاصله عظیمی در عقیده، اخلاق و عمل اجتماعی از مفاهیم و ارزش‌های اسلامی گرفته‌ایم و برای جبران کوتاهی‌های چند قرن اخیر، باید تلاش کنیم. مقام معظم رهبری در تعریف بیداری اسلامی می‌فرمایند:« بیداری اسلامی یعنی حالت برانگیختگی و آگاهی در امّت اسلامی که اکنون به تحولی بزرگ در میان ملت‌های این منطقه انجامیده و قیام‌ها و انقلاب‌هایی را پدید آورده که هرگز در محاسبه‌ی شیاطین مسلّط منطقه­ای و بین‌المللی نمی‌گنجید؛ خیزش‌های عظیمی که حصارهای استبداد و استکبار را ویران و قوای نگهبان آن‌ها را مغلوب و مقهور ساخته است». (آیت الله خامنه‌ای،1390)

به بیان دیگر، بیداری اسلامی زنده شدن دوباره در پرتو اسلام اصیل و تجدید حیات اسلام، معنا می‌دهد که در پناه آن، استقلال،عدالت و همه آموزه‌ها و ارزش‌های متعالی الهی، بار دیگر زنده می‌شود و یا حیات می‌یابد.

جنبش‌های اسلامی: حرکت‌های اصلاح­طلبانه مردمی و سازمان یافته خواهان تغییر وضعی مطلوب، مطابق با احکام و دستورات اسلام، در ابعاد فکری، اعتقادی، سیاسی و اجتماعی، از طریق شیوه‌های مسالمت­آمیز در جوامع اسلامی هستند. گفتنی است اراده و اعمال اصلاحی، متضمن برخوردهای مختلفی میان مسلمانان اصلاح­طلب و دیگران، در اشکال مختلف دولتی و غیر دولتی، در حوزه‌های ملی و فراملی است.(امیری،13:1388)

انقلاب: انقلاب به‌عنوان «تلاش‌های خشونت‌آمیز موفق و ناموفق به ­منظور ایجاد جامعه‌ای آرمانی»، «هر نوع توسل به خشونت در درون یک نظم سیاسی برای جایگزینی قانون اساسی، حکام یا سیاست‌های آنان با مصادیقی برتر»، «تغییر ناگهانی که در هر نظم اجتماعی، نهادی و سیاسی مستقر، تحت تأثیر نیروهای معمولا متشکل و برتر از نیروهای حافظ نظم موجود، و نه در جهت جا­به­جایی افراد، بلکه با هدف ایجاد یک نظام جدید، به وقوع می‌پیوندد». (آقا بخشی، 313:1383) ولی تعریف جامعی که بتوان از انقلاب ارائه نمود عبارت است از: «انقلاب به آن پدیده‌ی اجتماعی گفته می‌شود که منجر به تغییر و تحول بنیادین و اساسی در زمینه‌های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و ایدئولوژیکی یک جامعه با مشارکت مردم همراه با خشونت گردد.»(همان،37)

بهار عربی: عنوان بهار عربی را عموما رسانه‌های غربی به کار گرفتند، که با الهام از «بهار پراگ» یعنی دوره کوتاه آزادی‌های فردی و اجتماعی در کشور چک و اسلواکی در سال 1968 بود. این مفهوم به صورت سنتی سه ویزگی را به اعتراضات و قیام‌های کشورهای اسلامی نسبت می‌داد :

1 ـ کوتاه بودن دوران این قیام‌ها و خیزش‌ها.

2 ـ گرایش این قیام‌ها و خیزش‌ها به آزادی‌های غربی و نظام لیبرال و دموکراسی.

3 ـ نفی ماهیت دینی و اسلامی و تلاش برای مصادره قیام‌ها.

سازه­انگاری: با تاکید بر برساخته بودن واقعیت و نقش تعامل اجتماعی در شکل­گیری، حفظ و تغییر هویت‌ها توجه خاصی به انگار و هویت می‌کند. (واعظی 314:1389)

تغییر سیاسی : تغییر در تعریف عبارتست از حرکت از یک وضعیت به وضعیت دیگر. در فرهنگ لغات فارسی تغییر چنین تعریف شده است: «دگرگون کردن چیزی را، به شکل حالت دیگر در آوردن. و سیاست به معنی اداره کردن امور مملکت، اصلاح خلق و غیره تعریف شده است. بنابراین تغییر سیاسی در این پژوهش، منظور سقوط و جابجائی قدرت در رژیم‌های عربی، در پی دگرگونی و تحولات اخیر در کشورهای عربی شمال آفریقا و جایگزین شدن نظام‌های جدید می‌باشد.