ارث زن در فقه مذاهب اسلامی

ارث زن در فقه مذاهب اسلامی

توضیح عنوان
«زن» در زبان فارسی هم به معنی جنس مؤنث انسان (یعنی «انسان ماده، در مقابل مرد») و هم به معنی جفت مرد ـ معادل زوجه در زبان عربی ـ به کار می رود.
ولی همچنانکه مرد تنها با عنوان «زوج» نیست که ارث دریافت می کند بلکه با عناوین متعددی دانند پدر، جد، برادر و... نیز متعلق موضوع ارث قرار می گیرد؛ ارث بردن زن نیز محدود به عنوان زوجه نمی گردد و با عناوین دیگری همچون مادر، خواهر و... هم ارث می برد. تفاوت مذاهب در میراث زن با عناوین غیر از زوجه به مراتب بیشتر از تفاوت آراء آنان در مورد ارث زوجه می باشد.
اگر چه عنوان این نوشتار ممکن است در ابتدا ذهن را متوجه ارث زوجه نماید ولی آنچه از این عنوان اراده شده همان معنی اول آن ـ یعنی جنس مؤنث انسان ـ می باشد تا بتواند همه عنوان هایی را که «زن» با آن عناوین ارث می برد را در بر بگیرد.
خاستگاه انتخاب موضوع
در برخی مطالعات متوجه تفاوت عمده طبقات ارث در مذاهب اسلامی شدم به گونه ای که این تفاوت ها را برخاسته از تفاوت نگاه آنان به زن در برخی عناوین (مانند ولد در ارث فرزندان) یافتم. این امر مرا وادار به تحقیقات بیشتر در این زمینه نمود و بر آن شدم تا با مقایسه بین مذاهب گزارشی از تفاوت های اساسی آنها در ارث زن را جمع آوری و ارائه نمایم تا بدین وسیله، تفاوت آراء و همچنین خاستگاه این اختلاف ها بهتر روشن شود. در نهایت پایان نامه ای با این عنوان مطرح و مورد تصویب قرار گرفت.
سوال اساسی
با توجه به این که چنین اختلاف وسیع و گسترده مربوط به جنسیت خود وارثان نمی باشد و شامل تمام نوه های دختری می شود، ‌نگاه اصلی به جنسیت شخص رابط و واسطه در انتقال میراث به وارثان متمرکز می شود.
سؤال اساسی این گونه مطرح می شود که «زن» به عنوان «جنس مؤنث» ـ‌ که با عناوین متعدد وارث قرار می گیرد ـ،‌ در مذاهب اسلامی به چه شیوه ای ارث می برد؟
به دنبال آن سؤالات فرعی و جانبی دیگری نیز می تواند مورد توجه قرار بگیرد:
ـ زن چه تأثیری در تفاوت های ارثی دیگران به جا می گذارد؟
ـ تفاوت میراث زن و مرد چگونه است؟ آیا باید همیشه ارث مرد بیشتر از ارث زن باشد؟
ـ آیا ارث زن در تمامی عناوین وراثتی مربوط به خود اختلاف برانگیز می باشد؟
هدف
این نوشتار به دنبال آن است تا با بررسی آراء مذاهب اسلامی و مقایسه آنان با همدیگر فقط گزارشی از تفاوت های ارث زن با عناوین مختلف آن را در مذاهب ارائه دهد.
ولی در سایه آن می توان به اهدافی دیگر دست یافت که به نوبت خود کمتر از اهداف اولی آن نمی باشد.
1. ریشه یابی و خاستگاه اختلاف مذاهب در ارث زن در بسیاری از مسائل به نوع نگاه آنان به فرزند و زن (جنس مؤنث) بر می گردد. این امر در بسیاری از موارد در قالب مثال های ارائه شده واضح می گردد.
2. در پر تو این مسائل روشن می شود آنچه بیش از همه در مسائل اقتصادی برای دفاع از حقوق زنان مطرح می گردد بیشتر به یک جنبه آن توجه شده است و دفاع های صورت گرفته آنان نیز ناقص می باشد.
3. می توان چنین بدست آورد که دفاع نهایی و کامل از زن و حقوق آن در سایه توجه تام به همه عناوین و جوانب دیگر مربوط به زن میسر می گردد نه توجه به زوجه یا دختر بودن.
پیشینه:
در مسأله ارث، زن با عناوین متعددی مورد بحث واقع می‌شود و در هر عنوان نیز سهم ویژه‌ای را به خود اختصاص می‌دهد. برخی از این عناوین مثل «مادر»، «زوجه»، «دختر» و «خواهر» هر چند در مقدار ارث او اختلاف وجود دارد اما در همه مذاهب به عنوان وارث مسلم و یقینی از آن یاد می‌شود ولی برخی از این عناوین مثل «عمه»، «خاله» و یا «نوه‌های دختری»، مورد اتفاق همة مذاهب نمی‌باشد.
در تحقیقات مختلف حوزوی و دانشگاهی ای که جداگانه در این زمینه نگاشته شده نیز همة عناوین مربوط به زن را مورد بحث قرار نداده‌اند؛ بلکه بسیاری از آنها یک مسأله مهم و اختلافی از یک عنوان خاص [مثل ارث زوجه از عقار] را مورد بحث قرار داده‌اند. نگاهی به لیست کتابها و پایان نامه ها گویای این مطلب می باشد که به برخی از آن ها اشاره می گردد:
بررسي ميراث زوجه در حقوق اسلام و ايران، دکتر حسين مهرپور؛
بررسي ارث زوجه از عقار در فقه اماميه و حقوق مدني، رمضاني‌نژاد، محمدرضا، دانشگاه امام صادق (ع)؛
بررسي ارث زن در فقه اماميه و حقوق موضوعه؛ منظري مجيد، سكينه، دانشگاه پيام نور، قم؛
بررسي تطبيقي ميراث زوجه از اموال غيرمنقول در حقوق ايران، مصر و سوريه؛ كوچك پور، محمد، دانشگاه شيراز ؛
بررسي فقهي و حقوقي ميراث زوجه؛ عليرضا بهشتي، دانشگاه تربيت معلم؛
إبانة المختار في إرث الزوجة من ثمن العقار بعد الأخذ بالخيار؛ شيخ الشريعة اصفهانى (فتح الله بن محمد جواد نمازى‌)؛
نخبة الأفكار في حرمان الزوجة من الأراضي و العقار؛ نجفى بروجردى، محمد تقى؛
نخبة الانظار في حرمان الزوجة من الأراضي و العقار، فاضل، محمد جواد؛
ميراث الزوجة، گلپايگانى، لطف الله صافى؛
ارث زن از دارایی شوهر؛ زین العابدین زاخری؛
تحقیق در ارث زن از دارایی شوهر؛ آية الله قاضی طباطبایی؛
حقوق زن در اسلام و اروپا؛ حسن صدر؛
نظام حقوق زن در اسلام؛ استاد شهید مرتضی مطهری؛
ارث الزوجه من الرباع والاراضی؛ سید محسن خرّازی.
همان گونه که از عناوین این دسته از کتاب ها برمی آید، ‌تمامی آن ها از ارث زن با عنوان «زوجه» بحث می کند. عناوین دیگری هم که در باره ارث نوشته شده است عناوین عام می باشد که اختصاص به عناوین مربوط به زن نمی باشد مانند:
بررسي فقهي آيات ارث از ديدگاه اماميه و اهل سنت؛ علي محمدي، دانشگاه قم؛
تحقيق و بررسي در مسائل ارث از ديدگاه مذاهب پنجگانه (جعفري، حنفي، حنبلي، شافعي، مالكي)؛ حسن علوي، دانشگاه آزاد اسلامي؛
رسالة فی المیراث؛ شهید ثانی؛
صیانة الابانة؛ شيخ الشريعة اصفهانى (فتح الله بن محمد جواد نمازى‌).
بنا بر این آنچه درباره زن با عنوانی عام که سایر عناوین مربوط به زن را نیز شامل شود کمتر به چشم می‌خورد. تنها در برخی مقالات اشاره‌هایی به تفاوت سهم ارث زن با تفاوت عناوین صادق بر او شده است. بحث جامع‌تر در این باره را در کتاب «شرح السراجیه» می‌توان مشاهده کرد که تحت عنوان «فصول النساء» مورد بررسی قرار می دهد. البته آن هم چون بر مبنای یک مذهب فقهی [حنفی] می باشد، عناوین خارج از مذهب خود را مطرح نکرده ولی هفت عنوان مهم و مطرح را مورد بحث خود قرار داده است که عبارتند از: زوجه و زوجات، بنات الصلب، بنات الابن، اخوات ابوینی، اخوات ابی، احوال‌الام، جده و جدات. در آثار معاصرین نیز پایان نامه ای با عنوان «احکام میراث المرأه فی الفقه الاسلامی» سال 1419 در دانشگاه «النجاح الوطنیه» نابلس و با انگیزه دفاع از اسلام درباره حقوق زن دفاع شده است که در فصل سوم آن به تفصیل «حالت هایی که زن ارث می برد» را بازگو می کند. این کتاب هم چون با مبانی اهل سنت نگاشته شده است عناوین مادر، جده صحیحه، دختر، دختر پسر، خواهر و زوجه را ذکر می کند که در ارث بردن آنها اجماع وجود دارد. وی سپس از ارث ذوی الارحام بحث می کند که اختصاص به ارث زن ندارد و مشترک بین زن و مرد می شود بلکه عمدتاً مربوط به مردها می باشد.
همان گونه که مشاهده شود عناوینی از قبیل نوه‌های دختری، عمه‌ها و خاله‌ها و عناوین دیگر را متذکر نمی شوند. مجموع عناوین مطرح شده برای زن در بحث ارث عبارتند از:
1- مادر 2- دختر 3- نوه 4- جده 5- خواهر 6- خواهرزاده 7- برادرزاده 8- عمه 9- دختر عمه 10- خاله 11- دخترخاله 12- دختر عمو 13- دختر دایی 14- زوجه 15- مولاة 16- فرزندان مولی 17- کنیز (أمة) 18- ضامن جریرة 19- موصی له جمیع مال
* البته گروههای عمه، خاله، دائی و عموهای پدر و مادری گروههای جداگانه‌ای در نظر گرفته نشده‌اند و گرنه عناوین بیشتر از این می‌شود. برخی از عناوین (مثل ضامن جریرة، فرزندان مولی، موصی له جمیع مال) نیز بین زن و مرد مشترک است.
* برخی عناوین نیز خود زیر مجموعه عناوین دیگر قرار می‌گیرند. مثلاً نوه‌ها را می‌توان ذیل عنوان فرزند قرار داد اما به خاطر تفاوت‌های مطرح در عنوان و تفاوت در ارث بردن، جداگانه ذکر می گردد.
* برخی عناوین خودشان زیر مجموعه‌های متعددی دارند مثل خواهران متفرقه (ابوینی، ابی، مادری). قالب بندی نهایی، به این صورت مورد بحث واقع خواهند شد.
مادر؛
دختر و نوه‌ها؛
جده‌ها؛
خواهر و اولاد الاخوه (برادرزاده‌ها و خواهر‌زاده‌ها)؛
عمومه وخؤوله (عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آنها)؛
همسر (زوجه).
هر یک از این عناوین و گروه‌ها بر اساس نحوه تعلق ارث به آنها حالت‌ها و زیر مجموعه‌های گوناگونی دارند. گاه فقط تنها وارث واقع می‌شوند؛ گاهی با افرادی دیگر که میزان ارث آنها را تغییر می‌دهند، همراه می‌شوند؛ گاهی نیز نوع رابطه آنها با میت باعث تغییر مقدار ارث آنان می‌شود. مثلاً خواهران ممکن است خواهران ابوینی، خواهران پدری یا خواهران مادری یا مجموعه‌ای از آنها باشند. همچنین ممکن است تنها وارث باشند یا اینکه وارثانی دیگر نیز با آنان همراه شوند.
شیوه پژوهش:
این نوشتار، مجموعه ای توصیفی، استنادی و مقارنه ای در بررسی ارث زن می باشد و سعی شده است یکی از مهمترین منابع فقهی هر یک از مذاهب، محور اصلی قرار داده شود. این منابع عبارتند از:
در فقه امامیه: «شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال والحرام»؛ محقق حلی جعفر بن حسن الهذلی [ت 676 هـ.]. این کتاب به خاطر کثرت فروع، مورد توجهی ویژه‌ قرار گرفته، حاشیه‌ها و شرح‌های فراوان بر آن نوشته شده و محور اصلی بحث‌های فقهی بسیاری از مراجع قرار داشته و دارد؛ به چند زبان ترجمه شده و نزدیک 90 شرح بر آن نوشته شده است. «جواهرالکلام» نیز شرح همین کتاب می‌باشد.
در فقه حنفی: «المبسوط»؛ سرخسی [محمد بن احمد سرخسی] که یکی از بزرگترین کتاب‌های مورد اعتماد مذهب حنفی می‌باشد. مجموعه کتاب های محمد بن حسن شیبانی (ظاهر الروایه) را که گفته شده «و هو العمدة فی نقل نص المذهب» را حاکم شهید (محمد بن محمد مروزی(334هـ.)) در کتابی به نام کافی جمع کرده و شمس الائمه سرخسی «المبسوط» را در شرح کتاب کافی نوشته و در بردارنده تمام مسائلی است که ابوحنیفه، محمد، ابویوسف، زفر، حسن بصری و اعلام مذهب حنفی بیان داشته اند.
در فقه مالکی: «المدونه الکبری» و «الموطأ». «گفته اند مالک 40 سال از عمر خود را صرف تدوین الموطا نموده که فقه و حدیث در آن جمع است». «عبدالرحمن بن قاسم ـ که از مهم ترین شاگردان مالک می باشد ـ از مصر به مدینه آمده و پس از 20 سال مصاحبت با مالک، کتاب المدونه را که اساس مذهب می باشد از مالک نقل نموده است».
در فقه شافعی: «المجموع»؛ للنووی(ت: 676 هـ.) شرح المهذب شیرازی. کتابی 20 جلدی است که شرح کتاب المهذب ـ ابراهیم بن علی شیرازی ـ می باشد. قسمت عمده این کتاب تقریبا (1 )/4 آن (نه جلد) توسط نووی و بقیه آن توسط افراد دیگر ـ تقی الدین سبکی، محمد نجیب المطیعی، محمد حسین العقبی ـ تکمیل شده است.
در فقه حنبلی: «المغنی» ابن قدامه. موفق الدین عبدالله بن محمد بن احمد (متوفای 620 هـ) به تناسب احوال متعلمین ـ از مبتدی تا مراتب عالیه ـ، چهار کتاب برای دوران های مختلف تحصیلی آنان تألیف نموده است. وی المغنی را برای آخرین مرتبه دانش آموختگان این مذهب نگاشته و در آن به بیان آراء و ادله مذاهب دیگر هم پرداخته است. بدین ترتیب «المغنی» هم کتابی جامع در مذهب حنبلی و هم مرجعی بزرگ در فقه مقارن و دیگر مذاهب (اهل سنت)می باشد.
مذاهب دیگر نیز با این منابع مورد توجه قرار گرفته‌اند:
در مذهب ظاهریه: «المحلی»؛ ابن حزم. این کتاب 11جلد در موضوع فقه می باشد و تالیف ابن حَزْم الاندلسي(ابو محمد، علي بن أحمد بن سعيد (384- 456 ه)) است که مروج و احیاگر مذهب ظاهری بوده است.
در زیدیه: «مسندزید» و «الاحکام فی الحلال و الحرام». مسند زید مجموعه فقهی و حدیثی زیدبن علی می باشد که به نامهای «مسند زیدبن علی» و «المجموع الحدیثی و الفقهی» به چاپ رسیده است. این کتاب مورد قبول زیدیان بوده، آن را از زید دانسته و بر آن شروح متعددی نوشته اند. «الاحکام»، نیز تألیف یحیی بن الحسین(245-298 هـ. ) ملقب به الهادی الی الحق است که از رهبران و پایه گذاران فقه هادوی و حکومت زیدیه در یمن می باشد.
در اسماعیلیه: کتاب «دعائم‌الاسلام»، تالیف ابو حنيفه نعمان بن محمد. اين كتاب از مهم‌ترين و قديمى‌ترين منابع فقهى و عقيدتى فرقه اسماعيليه به شمار مى‌آيد. حكام فاطمى آن را معتبرترين كتاب قانونى خود معرفى نموده و بر تمام سرزمين‌هاى تحت نفوذ خود عمل به آن را لازم شمرده بودند.
در ابتدا تصمیم بر این بود که نظریات این مذهب نیز مطرح و بیان گردد ولی به خاطر گستردگی مطالب از آوردن آن صرف نظر شد.
برخی کتاب‌های ذکر شده مانند المجموع، والمغنی خودشان نیز مباحث فقهی را مقارنه‌ای مطرح کرده‌اند اما عمدتاً به همان مذاهب مشهور اهل سنت توجه داشته‌اند.
پیچیدگی های بحث
مباحث ارث به طور کلی در کتاب های فقهی به صورت گسترده مورد بحث قرار گرفته است. در این میان گویا تفاوت زن و مرد در ارث را فقط در زوج و زوجه دیده اند و این باعث گردیده کتاب های مستقلی که در میراث زن نگاشته می شود بیشتر به بحث ارث زوجه پرداخته شود. در صورتی که در مقایسه مذاهب با یکدیگر، تفاوت زن و مرد در سایر عناوین نه تنها کمتر از تفاوت زوج و زوجه نیست بلکه در مواردی بیشتر و شدیدتر هم می باشد. به هر حال در بررسی ارث زن با عنوان کلی و عام آن، نسبت به ارث زوجه، تفاوت ها و پیچیدگی هایی داشت که به برخی از آن ها اشاره می شود:
زوجه دارای فرض مورد اتفاق همه مذاهب می باشد و در دریافت بیش از فرض هم تقریبا اتفاق اسلامی بر عدم دریافت بیش تر از فرض نسبت به زوجه وجود دارد. ولی در عناوین دیگر؛
برخی عناوین (مانند دختر و خواهر) دارای فرض اند؛
برخی عناوین (مانند جده، دختر پسر(بنت الابن)) فرض آنها محل اختلاف می باشد؛
برخی عناوین (مانند عمه ها و اولاد اخوه) دارای فرض نمی باشند؛
و این خود باعث اختلاف آراء می گردد. در صورت های دارای فرض نیز مذاهب اسلامی در دریافت مقدار بیش تر از فرض اختلاف کرده اند.
بحث ارث زوجه به بررسی ارث عناوین گوناگون مردان وارث نیازی ندارد ولی در بحث از عنوان کلی و عام «زن» گاهی به بررسی ارث گروههایی از مردان هم نیاز می شود. مثلا ارث خاله ها جدا از ارث دایی ها و عموها نمی باشد.
در مقایسه مذاهب با همدیگر، برخی موارد یافت می گردد که اختلاف درون مذهبی فقها در مذاهب به یک شیوه نیست. مثلا در برخی موارد (مانند ارث زوجه از املاک و اراضی) فقهای امامیه با هم و با مذاهب دیگر اختلاف بیشتری دارند. در برخی موارد (مثل ارث ذوی الارحام) فقهای سایر مذاهب اختلاف بیشتری با همدیگر دارند.
در مقایسه مذاهب مواردی وجود دارد که چون اختلاف اقوال به اختلاف صحابه با همدیگر بر می گردد، بدست آوردن رای نهایی یک مذهب بسیار مشکل است و در کتب مفصل فقهی آنان نیز بدون این که نظر نهایی خود را بیان کنند فقط به اختلاف صحابه اشاره کرده اند.
ویژگی این تحقیق
این نوشته در نوع خود ویژگی هایی دارد که در خلال بحث ها مورد توجه بوده است. برخی از آنها عبارتند از:
مسائل را براساس ترتیبی منظم و منطقی ارائه می دهد.
نظام های ارثی مذاهب اسلامی را بیان کرده است.
در تحلیل و توصیف نظریه ها تا حد امکان مستند و در عین حال روان بحث می کند.
در مقام تحلیل، تعصب خاص به یک مذهب نداشته و سعی کرده آن ها را منصفانه بیان کند.
در پاره ای موارد برای بیان بهتر اختلافات، سهام وارثان را تفکیک شده و مقایسه ای بیان می کند.
بسیاری از مسائل ارث را براساس مبانی مذاهب حل نموده است.
در مقایسه بین مذاهب علاوه بر مذهب امامیه و مذاهب چهارگانه اهل سنت ـ حنفی، مالکی، شافعی، حنبلی ـ مذاهب اسماعیلیه و زیدیه را هم تا حد ممکن در نظر گرفته است.
در حال حاضر گر چه ظاهریه به عنوان مذهب رسمی و پر طرفدار مطرح نمی باشد. ولی از آنجایی که در عصر خود مذهبی رایج بوده و نظریات و توضیحات وی در تبیین و توضیح برخی نظریات اهل سنت مؤثر می باشد مورد توجه قرار گرفته است.
در عین حال نواقصی هم متوجه این رساله می باشد و عیوب و کاستی های آن بر ناقدان پوشیده نیست.

به روز ترین مرجع فایل های فروشگاهی

پر بازدید ترین مطالب

آخرین مطالب

مطالب تصادفی

تبلیغات

ارث زن در فقه مذاهب اسلامی

ارث زن در فقه مذاهب اسلامی

مطالب مرتبط

ارسال نظر برای این مطلب