تبین و بررسی نتایج و آثار حقوقی حدیث رفع قلم و جایگاه آن در حقوق

تبین و بررسی نتایج و آثار حقوقی حدیث رفع قلم و جایگاه آن در حقوق (کاربرد حقوقی، کیفری)

مقدمه

حدیثرفع القلم حدیثیمشهوراست کهشیعهوسنی آن را ازرسول خداصلّی اللَّه‏ علیه و آله نقل کرده‏اند که فرمود: رُفِعَ القَلَمُ عَنْ ثَلاثَةٍ: عَنِ الصبی حتی یحتلم وعن المجنون حتی یفیق وعن النائم حتی یستیقظ؛ قلم تکلیف از دوش سه گروه برداشته شده است: ازکودک تا به سن بلوغ می رسد، ازدیوانهتاهشیارگرددوازخوابیده تابیدارشود. حدیث مشهور به رفع قلم (رَفْعُ القلم)، حدیثى است نبوى كه در منابع اهل سنّت به چند طریق از امام على علیه‌السلام (و نیز از عایشه) روایت شده است. طبق این حدیث، وقتى خلیفه دوم درباره زنى دیوانه، به سبب ارتكاب كار خلاف، به اجراى حد تازیانه حكم كرده بود، امام على براى او سخنى را از پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌و آله روایت كرد كه طبق آن از سه كس رفع قلم شده است: یكى كودك تا بالغ گردد، دوم مجنون تا عاقل شود، سوم شخص خواب تا بیدار شود [1]ابن‌بابویه در كتاب خصال (ج 1، ص 93ـ94) همین روایت را از همان طریق سنّى آورده است (نیز رجوع کنید به حرّعاملى، ج 1، ص 45؛ مجلسى، 1403، ج 5، ص 303، هر دو به نقل از خصال).

مراد این است که این سه دسته چنانچه قبل از رسیدن به حد تعیین شده، حرامی رامرتکبشوند یا واجبی راترککنند، گناهکارتلقی نگشته وکیفرنمی‏شوند. [2]

فقیهان معتقدند با توجه به اینکه در اسلام کودکان و مجانین نه تنها به طور کلی از تکلیف معاف نیستند بلکه در بعضی موارد تنبیه و تأدیب مجانین الزامی و ضروری است بنا براین در حدیث رفع قلم، مرفوع، حکم تکلیفی است نه وضعی (به عبارتی حدیث رفع قلم حکم تکلیفی را ثابت می کند و موجب سقوط حکم وضعی نمی شود ). مرحوم آیت اله بجنوردی در این زمینه فرموده انداولا ظاهر حدیث رفع فلم در مقام امتنان و گشایش ایجاد تسهیلات برای امت است. در حدیث رفع قلم هیچ یک از سه دسته (کودک، دیوانه، خفته ) به مفاسد و مصالح خود توجهی ندارند. کودک چون از عقل کامل برخوردار نیست، دیوانه چون به کلی فاقد قدرت عقلانی است و شخص خفته به علت خواب از سود و زیان خود غافل و بی اطلاع است. آنچه که در حدیث رفع قلم رفع شده از آثار مخالفت با تکلیف الزامی است. یعنی از ترک واجب و ارتکاب جرم و فعل حرام و نفی از مواخذه، نفی وجوب و حرمت کشف می شود. به تعبیر دیگر از نفی لازم، نفی ملزوم حاصل می شود. ثانیا بر فرض بگوییم مراد از رفع القلم خصوص نفی عتاب و مواخذه نیست بلکه نفی قانون گذاری است، در این صورت باید مراد این باشد که افعالی که از بالغ عاقل بیدار رخ دهد آثاری بر آن مترتب خواهد بود که اگر از کودک و دیوانه و خفته سر بزند به جهت نبودن بلوغ در کودک و عقل در دیوانه و آگاهی در خفته آن آثار را نخواهد داشت بر این اساس حدیث شریف شامل افعالی که آثاری بر آن بار می شود بی آنکه بین توجه و عدم توجه فرق بگذارد ویا اینکه بین اختیار و عدم اختیار تفریق قایل شود نمی گردد و مثل اینگونه افعال تخصصا از مورد حدیث خارج هستند. بنا برا این ابواب دیات و جنایات و همه احداث و اتلاف و ضمان از ناحیه و نجاسات و طهارت از مورد این حدیث خارج هستند.

سخن در مقام بیان عنایت خاص (امتنان) خدا به امت پیامبر اسلام و توسّع و گشایش بر ایشان است (براى نمونه رجوع کنید به بصرى، ج 1، ص 336؛ مجلسى، 1403، ج 5، ص 303؛ انصارى، ج 2، ص30، 35؛ روزدرى، ج 4، ص 36؛ آخوند خراسانى، ص340ـ341؛ كاظمى خراسانى، ج 3، ص 338، 346، 348).

[1](ابن‌حنبل، ج6، ص100ـ 101، 144؛ بخارى، ج 6، ص 169، ج 8، ص 21)؛ ترمذى، ج4، ص32؛ نسائى، ج 6، ص 156؛ ابوداوود، ج4، ص558ـ 560؛

[2](جواهر الکلام ج۲۶، ص۱۰)

چکیده1

فصل اولکلیات... 2

مقدمه. 3

1-1-بیان مسأله:5

1-2-فرضیه یا پرسشهای تحقیق.. 6

1-3-اهداف تحقیق 6

1-4-ضرورت تحقیق.. 6

1-5-گفتار اول : بررسی حدیث رفع از نظر سند و دلالت رفع مسئولیت... 7

1-5-1- دیدگاه فقها7

1-6- گفتار دوم : حدیث رفع قلم در منابع فقهی.. 15

1-6-1-بررسی حدیث رفع قلم:15

فصل دومقسم اول حدیث رفع قلممسئولیت کودک... 17

مقدمه. 18

2-1- چگونگی مسئولیت قضایی اطفال در نظام حقوقی ایران: جدال شرع و قانون. 18

2-2- مبانی قانونی ایجاد مسئولیت کیفری.. 21

2-3- مسئولیت کیفری.. 21

2-4- سن بلوغ کیفری و تفاوت آن با سن مسئولیت کیفری :24

2-5- مسئولیت کیفری اطفال در حقوق کیفری ایران. 26

2-5-1- قانون مجازات عمومی 1304 :27

2-5-2- قانون تشکیل دادگاه اطفال بزه کار مصوب 1338:29

2-5-3- قانون مجازات اسلامی و مسئولیت کیفری اطفال :31

2-5-4- بررسی جرائم اطفال و نوجوانان در قانون مجازات اسلامی جدید. 32

2-6- سابقه تاریخی حقوق کودک... 37

2-7- بحث تطبیقی حقوق کودک... 38

2-7-1- عدالت کیفری اطفال و قوانین حاکم قبل از انقلاب اسلامی.. 39

2-7-2- انقلاب اسلامی و عدالت کیفری اطفال. 39

2-7-3- سیر تحولات تقنینی عدالت کیفری اطفال در حقوقی موضوعه انگلستان. 40

2-7-4- دوران شکوفایی عدالت کیفری اطفال. 41

2-8- رویه قضایی حقوق کودک... 44

2-9- مسئولیت حقوقی کودک در حقوق ایران. 45

2-9-1- در اهلیت طرفین معامله :45

2-10- اهلیت :45

2-11- بلوغ :46

2-12-صغیر ممیز و غیر ممیز:47

2-13- عدم اهلیت صغیر :47

2-13-ضمانت اجرای حجر صغیر :48

2-14- طرزحمایت از صغیر و معایب قانون مدنی :49

2-15- مسئولیت مدنی صغیر :50

2-15-1- ماده 1216 قانون مدنی.. 50

2-16- ماده 7 قانون مسئولیت مدنی.. 52

2-17- ایران و کنوانسیون حقوق کودک... 53

جمع بندی و پیشنهاد. 55

فصل سومقسم دوم حدیث رفع قلممسئولیت مجنون. 58

مقدمه. 59

3-1- تعریف جنون :60

3-2- مقایسه جون در روانپزشکی با حقوق.. 61

3-3- انواع جنون. 62

3-4- درجات جنون. 64

3-5- تشخیص جنون. 65

3-6- سابقه تاریخی جنون. 66

3-6-تاریخچه قوانین کیفری ایران نسبت به شخص مجنون. 68

3-6-1- قبل از انقلاب اسلامی.. 68

3-6-2- بعد از انقلاب اسلامی.. 70

3-6-3- تاریخچه قوانین کیفری امریکا و انگلستان نسبت به شخص مجنون. 72

3-7- مسئولیت کیفری و حقوقی مجنون در حقوق ایران. 75

3-7-1- مسئولیت جزائی مجنون. 75

3-8- مسئولیت مدنی مجنون. 80

3-9- مسئولیت حقوقی مجنون با استناد به ماده 190 قانون مدنی.. 81

3-10- مفهوم جنون :81

3-11-درجات جنون. 82

3-12- اقسام مجنون. 82

3-12-1- مجنون به اعتبار اتصال یا عدم اتصال جنون به زمان کودکی.. 82

3-12-2- مجنون دائمی و مجنون ادواری.. 83

3-12-2-1- مجنون دائمی.. 83

3-12-2-2- مجنون ادواری :83

3-13- بطلان اعمال. 83

3-14- حجر ناشی از جنون. 84

3-15- وضعیت معاملات مجنون :84

3-15-1- معاملات مجنون اطباقی :84

3-15-2- معاملات مجنون ادواری :85

3-16- رویه قضایی.. 86

3-17- اسناد بین المللی.. 88

جمع بندی و پیشنهاد. 89

فصل چهارمقسم سوم حدیث رفع قلممسئولیت نائم. 90

مقدمه. 91

4-1- خواب از دیدگاه روانشناسان. 91

4-2- دیدگاه فقیهان امامیه در مورد جنایت شخص خواب... 92

2-4-1- ارزیابی اقوال فقها95

2-5- دیدگاه حقوق دانان در خصوص جنایت شخص خواب... 96

2-5-2- ارزیابی از دیدگاههای حقوق دانان. 98

3-6- بررسی مسئولیت کیفری شخص نائم. 99

3-7- بررسی ماده 190 قانون مدنی.. 104

3-9- سابقه ی تاریخی قوانین کیفری ایران نسبت به جرائم شخص خواب... 105

3-9-1- بررسی ماده 290 قانون مجازات اسلامی مصوب 27/9/1390. 106

جمع بندی.. 106

فصل پنجمنتیجه گیری و پیشنهادات... 108

نتیجه گیری.. 109

ماده 147 قانون مجازات اسلامی مصوب1390 :110